آیا می دانید/ ناصرالدین شاه قاجار در این مکان ازدواج کرد

گروه تفریح و نشاط؛ معصومه اصغری: از میدان بهارستان تا خیابان دانشسرا راهی نیست. بی‌تعارف تنها در نخستین روزهای سال است که این تکه از پازل تهران قدیم، رنگ خلوتی به خود می‌بیند. در روزگار فتحعلی شاه این پهنه حکم ییلاق دارالخلافه را داشته است. از معبر باریک پیاده راه دانشسرا به خیابان شریعتمدار می‌پیچیم. راستش را بخواهید به هیچ کجای این گذر بی‌دار و درخت طولانی نمی‌خورد که یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی را در دل خود جا داده باشد. سردر کاخ با دو ستون آجری پیوسته به دیوار آن برای چنین عمارت دهان پرکنی بی‌اندازه ساده به نظر می‌رسد. از میان دو لت درب فلزی که عبور می‌کنیم و به پلکان آجری بی‌طارمی می‌رسیم از دیدن این منظره دلگشا در چشم‌های‌مان تحسین می‌نشیند و در قلب‌های‌مان شوق، مثل پرنده‌ای که عاشق آمدن بهار است بال بال می‌زند. اینجا باغ نگارستان است، جایی که با نگاره‌های بهشتی‌اش دل‌تنگ برای‌تان باقی نمی‌گذارد. آبراه‌های فواره‌دار باریک را که دنبال کنی به حوضچه‌هایی می‌رسی که تصویر وارونه کاج‌های سالخورده عمارت در آن‌ها افتاده است. بهار است و شکوفه‌های قرمز و نارنجی و صورتی شمعدانی‌ها لابه‌لای سبزی برگ‌های مخملی‌شان محشر کرده‌اند .عطر برگ‌های نو رس درخت‌های کاج و اکالیپتوس و ون و انار و چنارها با هم آمیخته شده و همین کافی است تا جان هر رهگذری در این کوچه باغ از اشتیاق لبالب شود. عمارت‌هایی که با آجر چینی‌های بی‌نظیرشان در انتهای مسیر باغچه‌های و آبراه‌ها نشسته‌اند شما را به دیدن ماندگارترین هنر‌های فاخر عصر قاجار دعوت می‌کنند.

چشم‌های حیرت زده مهمانان خارجی

شاهان بی‌کفایت قاجار عاشق کوشک و عمارت بودند. جایی که فارغ از فکر توطئه خویشان و غمازان و دشمنان بتوانند دمی بیاسایند و خوش بگذرانند. برای همین هم دم به دم قصر و تالار می‌ساختند و با تغییر هر فصل با خیل زنان حرمسرای‌شان به عمارت دلگشای تازه‌ای نقل مکان می‌کردند. هنوز رد پای این بناهای زیبا را در محدوده تهران قدیم می‌توان پیدا کرد.کوشک‌هایی که در و دیوار آن‌ها جا به جا به هنر چیره دست‌ترین نقاشان آن زمان مزین می‌شدند. نقش و نگارها و آبراه‌های روح‌فزای‌شان اشارتی به بهشت داشت و چشم همه به ویژه مهمانان خارجی شاه، با حیرت به آنها باز می‌شد. مجموعه عمارت‌های باغ نگارستان هم یکی از این بناهای تاریخی است که سال‌های زیادی مورد بی‌مهری قرار گرفت. بارها تغییر کاربری داد تا اینکه در سال‌های گذشته بخشی از آن که در اختیار دانشگاه تهران بود به موزه کمال‌الملک تبدیل شد.

وقتی نام نگارستان بر سر زبان‌ها افتاد

باغ نگارستان به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شد. تاریخ اتمام ساخت باغ را در سال 1222 ه.ق به ثبت رسانده‌اند. این باغ تا سال 1228 به عنوان عمارت ییلاقی مورد استفاده شاه و همسرانش بوده است. جشن ولیعهدی محمد میرزا و همچنین مراسم ازدواج ناصرالدین شاه در این باغ برگزار شد. ولی بعدها این عمارت مورد بی‌مهری ناصرالدین شاه قرار گرفت. هر چند که با وجود عمارت‌های قلمدان و دلگشا و وجود نقاشی‌های بی‌نظیر و معماری منحصر به فرد ایرانی این باغ همچنان مورد توجه همگان و به ویژه هنرمندان دوره قاجار بود.

به مرور زمان و با توجه به کم‌توجهی به این باغ توسط ناصرالدین شاه، بخش‌هایی از عمارت‌های باغ نگارستان به ادارات و سازمان‌های دولتی واگذار شد. تا جایی که حالا محدوده اصلی باغ حدود 10 هزار متر مربع است که با مساحت اولیه قابل مقایسه نیست. قتل قائم مقام فراهانی و تبدیل عمارت این باغ به نخستین دانشسرای عالی تهران و در نتیجه رفت و آمد رجال فرهنگی و ادبی در این عمارت نام آن را دوباره بر سر زبان‌ها انداخت. هرچند مساحت زیادی از این باغ به جا نمانده اما هنوز هم می‌توان آن را یکی از بناهای شاخص دوره قاجار معرفی کرد.

در جستجوی نشانه‌ها

واقعیت این است که به دلیل کم‌مهری به باغ نگارستان وسعت آن بسیار کم‌تر از مساحت اولیه شده و بیشتر زمین‌های آن حالا در اختیار اداره‌های دولتی است. آنچه امروزه از این باغ به جا مانده محدوده‌ای است که در شمال باغ قدیم واقع و اکنون در اختیار دانشگاه تهران قرار دارد. محدوده باغ از شمال به خیابان شریعتمدار، از غرب به خیابان دانشسرا، از شرق به پارکینگ ساختمان‌های سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و از جنوب به ساختمان‌های اداری این سازمان منتهی می‌شود. تنها نشانه باقی مانده از باغ اصلی و عمارت قاجاری نگارستان، عمارت حوضخانه است که در جنوب محوطه‌ای است که حالا در اختیار معاونت برنامه ریزی و راهبردی و با فاصله از محوطه دانشسرا، در داخل محدوده ساختمان‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر جای مانده است. این بنا که در مجاورت مدرسه صنایع مستظرفه که با سرپرستی کمال‌الملک نقاش مشهور دوره ناصرالدین شاه اداره می‌شد قرار داشت در سال 1309 شمسی کاربری موزه پیدا کرد. آن هم موزه‌ای مهجور که کمتر کسی از آن اطلاع داشت و در آن نقاشی‌های ارزشمند از هنرمندان معاصر ایرانی نگهداری و نمایش داده می‌شد. ساختمان دانشسرا هسته ابتدایی دانشگاه تهران بود و به همین دلیل بخش مهمی از این باغ همچنان در اختیار دانشگاه تهران قرار دارد.

شتر قربانی برای شاه

نگارستان قرار بود نقش عمارت تابستانی فتحعلیشاه قاجار را داشته باشد. با شروع ساخت این عمارت هنرمندان درباری فرصت را برای نشان دادن چیره دستی‌شان در هنر مغتنم دانستند و این عمارت به زیباترین شکل ممکن ساخته و مزین به هنرهای اصیل ایرانی شد. این عمارت براساس نوع معماری پلان باز ساخته شده است. 3ساختمان جداگانه داشت که شامل یک کوشک گنبد دار، یک اتاق پذیرایی 8ضلعی و یک اندرونی به شکل سازه‌ای مستطیلی که دور تا دور حیاطی به نام اندرونی قرار داشت. همه این ساختمان‌ها درون باغی از درختان تبریزی و بوته‌های فراوان گل سرخ قرار داشتند و حالا تنها کوشک گنبددار باقی مانده که از آن به عنوان موزه استفاده می‌شود. «عبدالله انوار» در معرفی باغ نگارستان می‌نویسد: «سردر اصلی باغ در قسمت جنوبی آن قرار داشت و دارای دو طبقه بود. در طبقه بالا 3 اتاق و در طبقه پایین 2 اتاق ساخته بودند. در روز عید قربان با حضور شاه و دربرابر این سر در شتر بزرگی را قربانی می‌کردند. بعد از این سردر خیابان شمالی و جنوبی باغ با هم تلاقی می‌کردند. در حاشیه این خیابان‌ها و باغ اتاق‌های متعددی ساخته شده بود که هر کدام گچبری‌های بسیار زیبا داشتند. بناهای اصلی این باغ در مرکز آن قرار دارد و مشهورترین این ابنیه عمارت حوضخانه است که نام دلگشا را بر آن نهاده‌اند.»

خاطره‌ای شوم در دل باغ دلگشا

باغ‌ها و عمارت‌های دوره قاجار با وجود زیبایی چشم‌گیرشان شاهد ظلم و ستم فراوانی از سوی شاهان بی‌کفایت بوده‌اند. دسیسه‌ها و نیرنگ‌هایی که قصد برانداختن مردان با تدبیر و عدالت را داشته‌اند و حالا تاریخ فارغ از فضای خوف و وحشت آن زمان با دادخواهی این مردان دلیر رازهای اندرونی این کوشک‌ها و عمارت‌ها را فاش می‌کند. «میرزا ابواقاسم فراهانی» فرزند سیدالوزرا میرزا عیسی وزیر معروف به میرزا بزرگ، یکی از دلیرمردانی بود که جانش را به جرم عدالت خواهی در این عمارت گرفتند. او پس از مرگ پدرش از طرف فتحعلیشاه به جانشینی او و به نام قائم مقام ملقب شد. در دوره محمد شاه حسادت‌ها و دخالت‌های اطرافیان شاه باعث شد او به قائم مقام بدگمان شود و در سال دوم سلطنت خود دستور قتل او را در باغ نگارستان صادر کند. مشهور است که شاه با اصرار عباس میرزا که از نزدیکان او بود قسم خورده بود هرگز خون قائم مقام را نریزد. به همین دلیل دستور داد تا او را در عمارت حوضخانه خفه کنند تا خون او ریخته نشود. قائم مقام چندروزی در عمارت دلگشا بدون غذا محبوس می‌شود تا قوای بسیار او تحلیل رود و میرغضبان شاه بتوانند او را از پا در آورند. پس از قتل این مقام وارسته او را شبانه به حرم عبدالعظیم می‌برند و بدون غسل و مخفیانه در صحن امامزاده حمزه به خاک می‌سپارند.

کاربری‌های بیشمار باغ نگارستان

باغ نگارستان در طول تاریخ نه چندان طولانی خود که به 200 سال می‌رسد کاربری‌های مختلفی داشته است. به جز سازمان برنامه و بودجه، دانشسرای عالی، دانشگاه تهران و اداره صنایع مستظرفه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی این باغ مقر گروه‌ها و سازمان‌های دیگری هم بوده است. انجمن موسیقی و نمایش در سال 1313شمسی به همت «کلنل علی نقی وزیری» در قسمتی از ساختمان دانشسرا تاسیس شد. شادروان « روح الله خالقی»، «مهدی فروغ» و«ابوالحسن صبا» و ده‌ها تن از موسیقی دانان برجسته معاصر از جمله هنر جویان با ذوق این انجمن بودند. نخستین فرهنگستان ایران در سال 1314شمسی در اتاق شورای دانشسرا شکل گرفت. در سال 1315شمسی عمارت کتابخانه که در ضلع شمال شرقی باغ نگارستان بنا شده بود به دست محمد علی فروغی نخست وزیر و هیئت دولت افتتاح شد. «پروین اعتصامی» شاعره نامی معاصر مدتی به عنوان معاون این کتابخانه مشغول به کار بود. از سال 1335 شمسی موسسه لغت نامه دهخدا، موسسه جغرافیا و موسسه زبان‌های خارجی در این باغ فعالیت کردند. در سال 1337 به موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی واگذار شد و تا شهوریور سال 1377 این بنا در اختیار دانشکده علوم اجتماعی قرار گرفت. باغ نگارستان اکنون با نام موزه تاریخ در اختیار دانشگاه تهران قرار دارد و بخشی از آن تبدیل به موزه کمال‌الملک شده است.

همه موزه‌های باغ نگارستان

اگر همراه خانواده‌تان مهمان باغ نگارستان شوید با یک تیر چند نشان خواهید زد. علاوه بر لذت قدم زدن در یکی از اصیل‌ترین باغ‌های ایرانی می‌توانید به تماشای آثار جمع آوری شده در موزه‌های متعدد این کوشک قاجاری بروید.

یادگار مکتب کمال الملک

مدرسه صنایع مستظرفه در سال 1290 شمسی پا گرفت.کمال الملک در این هنرستان به تربیت شاگردانی همت گمارد که بعدها هر یک از آن‌ها با صاحب سبکی هنر نقاشی قاجاری و طبیعت سازی بر بوم را با استادی تمام ادامه دادند. با سر زدن به عمارت دلگشا می‌توانید در راهروهای طویل آن قدم بزنید و تماشاگر نقاشی‌های شاگردان نسل اول و دوم این مدرسه شوید.

نگارگری‌های ماندگار نگارستان

تالار اسفرجانی در بیشتر روزهای سال میزبان دانشجویانی است که سودای یادگیری مکتب نگارگری را در سر دارند. بنا به وصیت استاد اسفرجانی که هنرمند چیره دست مینیاتور بود 18 تابلو از آثار هنری ایشان به دانشگاه تهران اهدا شد. این قاب‌های ماندگار اکنون در تالار اسفرجانی باغ نگارستان نگهداری می‌شوند.

تالاری برای شاعر آزادیخواه

چهرزاد بهار، دختر ملک الشعرای بهار با بلند نظری که از پدرش به ارث برده بود هر چه از او به یادگار داشت را به دوستدارانش بخشید. اکنون یکی از سرسراهای عمارت نگارستان به نام این ادیب و روزنامه‌نگار آزادیخواه مزین شده است. در این تالار با مجموعه‌ای از عکس‌ها، اسناد، لوازم شخصی و آثار ادبی به جا مانده از این شاعر عصر مشروطه روبه رو خواهید شد.

از جستجوی آب تا به دست آوردن نان

دکتر روح الامینی از شناخته شده‌ترین فارغ التحصیلان دانشگاه ادبیات در دانشگاه تهران در سال‌های تحصیل خود مجموعه عکسی ماندگاری خلق کرد. استاد روح الامینی در کرمان زاده شده بود و با دغدغه‌های انسان دوستانه خود از تلاش روستاییان اهل کویر عکس‌های کم نظیری گرفت. یکی از تالارهای عمارت نگارستان سرقفلی تصاویری شده که حالا نام از جستجوی آب تا به دست آوردن نان را برای آن انتخاب کرده‌اند.

دمنوش های بهاری در کافه طهرون

بعد از یک گشت و گذار دلچسب پذیرایی شدن با دمنوش‌های معطر کافه طهرون لذت دید و بازدید از نگارستان را دو چندان می‌کند. این کافه دوست داشتنی در سمت راست پلکان ورودی قرار گرفته و با یک سالن داخلی و محوطه چشم نوازش از میهمانانش پذیرایی می‌کند. در منوی این کافه می‌توانید خوراکی‌های متنوعی از تهران قدیم را پید ا کنید. اگر هنگام ناهار و عصرانه به باغ نگارستان سر زده‌اید می‌توانید روی منوی غذاهای ساده این کافه حساب باز کنید.

ساعت بازدید از باغ نگارستان

در ایام نوروز خانواده‌های بسیاری به بازدید از این عمارت قاجاری می‌روند. در نخستین روزهای سال از ساعت 9 تا 21 می‌توانید به این باغ ایرانی سر بزنید. این عمارت بعد از تعطیلات همه روزه به جز دوشنبه‌ها از ساعت 9 تا 19 به روی بازدید کنندگان باز است.

مدت زمان گشت و گذار در عمارت

اگر سر حوصله به تماشای تابلوهای تالارها بپردازید و به همه گوشه و کنار باغ راه‌های موازی این کوشک سرک بکشید مدت زمانی که برای بازدید از این عمارت نیاز خواهید داشت زمانی حدود 2 ساعت است.

مسیرهای دسترسی به نگارستان

خیابان دانشسرا به میدان بهارستان و خیابان‌های جمهوری و صفی علیشاه راه دارد. بهترین راه دسترسی به باغ نگارستان استفاده از ایستگاه قطار شهری میدان بهارستان است. بیشتر پایانه‌های تاکسیرانی هم خطی به مقصد این میدان یا خیابان‌های انقلاب و جمهوری دارند.

انتهای پیام/