با انجام یک طرح ایران توانایی تولید غذا برای ۲۵۰ میلیون نفر را دارد

خبرگزاری تسنیم ، کارگروه بررسی‌های ویژه؛ پرونده «معجزه آبخیزداری» - بخش پنجم

اشاره | آبخیزداری از جمله مقولاتی است که علی‌رغم آثار و کارکردهای فراوان، در کشور ما به‌شدت مورد غفلت قرار گرفته و این مفهوم توسط مسئولین، مدیران و عموم مردم به‌خوبی درک نشده و تصور مشخصی در این‌باره ندارند. بدین سبب گفتگویی با حمید سینی­‌ساز کارشناس حوزه آب مرکز مطالعات راهبردی غذا و کشاورزی دانشگاه تهران با موضوع اهمیت، ضرورت، کارکردها و جایگاه آبخیزداری در تصمیم­‌گیریهای کشور انجام دادیم. به اعتقاد ایشان با توجه به تجربیات متعدد دنیا، آبخیزداری نقش مهمی در رونق و شکوفایی اقتصاد به خصوص در بخش کشاورزی داشته و مهمترین عامل رشد و شکوفایی آبخیزداری در کشور مشارکت جوامع محلی است. موضوعات مهمی که ایشان در این گفتگو به آن اشاره کرد موارد زیر را شامل می­شود:

آبخیزداری به زبان ساده تلاش برای فرو بردن آب باران در مبدأ بارش در زیر زمین است. سالانه 80 درصد از سرمایه آبی کشور هدر می­رود، 70 درصد از آب باران مستقیما تبخیر می­شود و حدود 10 درصد هم به صورت سیلاب به دریاها می­ریزد. اصل مهم در آبخیزداری هدایت نزولات به زیر زمین و استفاده از آن در زمان معین است. با آبخیزداری می­توان حداقل 33 درصد آب­هایی که با تبخیر و سیلاب هدر می­رود، ذخیره سازی کرد. کشور ظرفیت تولید غذا برای جمعیتی معادل 250 میلیون نفر از طریق پرداختن به آبخیزداری و کشت دیم را دارد و این امر امنیت غذایی را تضمین می ­کند. به طور متوسط به ازای هر هکتار اراضی تحت طرح­های آبخیزداری، 500 متر مکعب آب جدید تولید می­ شود. آبخیزداری در کشور هند باعث شده عملکرد محصولات کشاورزی به میزان 2 تا 5 برابر افزایش یابد و ظرفیت آبیاری نیز از 13 درصد تا 31 درصد افزایش پیدا کند. برای اجرای عملیات آبخیزداری در آتلانتای آمریکا یک میلیارد دلار اختصاص یافته است. مشارکت‌های مردمی شاه‌کلید رونق و توسعه آبخیزداری در کشور است.

در اینجا نظر مخاطبین عزیز را به مشروح گفتگو با حمید سینی­‌ساز جلب می­‌نماییم:

تسنیم: به عنوان اولین سوال بفرمایید تعریف شما از آبخیزداری چیست؟

در تعریف آبخیزداری تعاریف مختلف و پیچیده­‌ای بیان شده است؛ از جمله این تعریف­ها آن است که آبخیزداری در اصطلاح به طراحی و مدیریت حوزه آبخیز به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب خاک اطلاق می­شود. اما به طور خلاصه و به زبان ساده باید گفت آبخیزداری نفوذ و فرو بردن آب باران در مبدأ بارش در زیر زمین و استفاده از آن در زمان معین است. در آبخیزداری اصل مهم و اساسی آن است که بتوانیم میزان بارش را به نحوی مدیریت کنیم و آنها را به سفره­‌های زیرزمینی هدایت کنیم تا کمترین میزان تبخیر را داشته باشیم و از این آب ذخیره شده در زمان مشخص برای مقاصد مشخص مثل کشاورزی، شرب، فضای سبز و غیره استفاده کنیم.

تسنیم: اهمیت و ضرورت پرداختن به آبخیزداری چیست و فواید و مزایای آبخیزداری چیست؟

آنچه در بحث آبخیزداری حائز اهمیت است همانطور که گفته شد آن است که ما در صدد مدیریت نزولات جوی هستیم. در حال حاضر بیش از 70 درصد از آب باران مستقیما تبخیر می­شود و حدود 10 درصد هم به صورت سیلاب، به دریا می­ریزد؛ یعنی 80 درصد از سرمایه آبی کشور به هدر می­رود و ما فقط می­توانیم روی 20 درصد آب سالانه کشور برنامه ریزی داشته باشیم. ما می­توانیم با آبخیزداری جلوی این میزان هدر رفت آب را بگیریم. البته نمی­توان ادعا کرد که این میزان تلفات و هدر رفت آب را می­توان به صفر رساند و تقریبا هیچ کشوری نمی­تواند این ادعا را داشته باشد، ولی با آبخیزداری می­توان حداقل 33 درصد اینآ­ب هایی که با تبخیر و سیلاب هدر می­ رود، ذخیره سازی کرد و صرف مصارف مختلف به خصوص مصارف کشاورزی کرد و این مساله رونق تولید و توسعه کشاورزی را به دنبال خواهد داشت. البته آبخیزداری مزایای متعدد دیگری هم دارد؛ برای نمونه آبخیزداری باعث بهبود اکوسیستم منابع طبیعی، تنوع حیات وحش، کاهش خطرات سیلاب و آسیب­های جانبی می­شود. همچنین احیای جنگل­ها و مراتع از طریق فعالیت­های آبخیزداری سبب می­شود علاوه بر نفوذ آب به دل سفره­‌های زیرزمینی و تأمین آب، گونه­‌های مختلف جانوری جذب آن شوند، گیاهان بومی حفظ شوند و خطرات ناشی از سیلاب کاهش یابد.

تسنیم: این نظر جنابعالی که معتقدید آب را باید در مبدأ بارش به زیر زمین هدایت کرد و به مصارف کشاورزی رساند؛ آیا در تعارض با نظر کسانی نیست که معتقدند کشور با بحران آب روبرو است و صلاح نیست آب به محصولات کشاورزی به خصوص محصولات آب ­بر اختصاص یابد؟

در این باره باید چند نکته مدنظر واقع شود؛ اولا اینکه اساس و بنیان توسعه آبخیزداری در دنیا آن است که گونه گیاهی بومی که متناسب با اقلیم و میزان بارندگی منطقه باشد، مورد استفاده قرار گیرد و آن طور نباشد که از گونه­‌های پر آ ب­بر که نسبتی با اقلیم منطقه نداشته باشند مورد استفاده واقع شود؛ ثانیا وقوع بارندگی­های فراوان و آب گرفتگی در سالیان اخیر در نقاط مختلف کشور نشان از تصور و ادعای باطل بحران آب است؛ زیرا که بارندگیهای فراوان و سیل نسبتی با بحران آب ندارد و کسانی که همواره از بحران آب سخن می­گویند باید به این تعارض پاسخ دهند. بنابراین هدف آبخیزداری فشار زیاد بر منابع آبی نیست بلکه هدف آن است با جلوگیری از تبخیر آب، آبهای استحصال شده مورد بهره برداری واقع شود و به خصوص ظرفیتهای نهفته تولید در بخش کشاورزی مورد استفاده واقع شود. یکی از این ظرفیتهای مهم، تولید محصولات دیم از طریق آبخیزداری است.

تسنیم: باتوجه به اینکه اشاره شد آبخیزداری باعث رونق تولیدات در عرصه کشاورزی است توضیح بفرمایید آبخیزداری چگونه می­تواند در توسعه کشاورزی و رونق تولید ملی مثمر ثمر باشد؟

طبق گزارش­ مطالعات موسسه تحقیقات دیم وزارت جهاد کشاورزی، کشور ظرفیت تولید غذا برای جمعیتی معادل 250 میلیون نفر از طریق پرداختن به آبخیزداری و کشت دیم را دارد. با آبخیزداری و استفاده از عملیات مختلف آبخیزداری و استفاده حداکثری از نزولات جوی تا پیش از تبخیر بدون اینکه منابع آبی کشور به خصوص آب­های زیرزمینی فشاری وارد شود، می­توان کشت دیم را گسترش داد. در سطح دنیا نیز با استفاده از آبخیزداری توانسته­‌اند سطح کشت دیم خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهند. رشد کشاورزی(کشت دیم) وضعیت اقتصادی کشاورزان را بهبود بخشیده و به از بین بردن فقر کمک شایانی کرده است. برای نمونه کشور هندوستان در زمینه تأمین امنیت غذایی خود به وسیله کشت دیم با انجام عملیات آبخیزداری و حفظ آب و خاک بسیار موفق عمل کرده است. کشور هند با کشت دیم و مدیریت اراضی خود به خودکفایی در محصولاتی مثل تولید علوفه برای دام، پنبه، روغن زیتون و حبوبات دست پیدا کرده و این مسأله باعث رشد اقتصادی هندوستان شده است. در کشور هند حدود 108 میلیون هکتار به کشت دیم اختصاص پیدا کرده که این میزان چیزی حدود 75 درصد از کل زمینهای زراعی هند را شامل میشود. کشاورزی دیم در این حوضه آبخیز به تنهایی 58 درصد سبد غذایی را تأمین کرده است. در مجموع عملیات آبخیزداری در کشت دیم باعث افزایش بهره­‌وری محصولات کشاورزی و بهبود معیشت کشاورزان، دفع سیلاب و تعادل آب به طور محسوسی شد.

این تجربه­‌های موفق دنیا میتواند برای کشور ایران هم الگو باشد و به نظر میرسد بتوان با استفاده از عملیات آبخیزداری مثل استفاده ارقام اصلاح شده، جمع آوری آب باران در مناطق خشک و مدیریت آبخیزداری، بتوان کشت دیم را توسعه داد و اراضی تخریب شده را بازسازی کرد و به کشت محصولات مختلف متناسب با اقلیم مناطق اختصاص داد. البته در اینجا این چالش حقوقی وجود دارد که اغلب اراضی مستعد ایران برای انجام طرحهای آبخیزداری، مرتعداری و کشت دیم، اراضی ملی و منابع طبیعی هستند که واگذاری آنها به افرادی که متقاضی این گونه اراضی هستند، همراه با سختگیری­های دست‌وپاگیر و مانع‌تراشی فراوان بوده است و عزم و اراده جدی برای حل این مشکل و معضل ضروری است.

تسنیم: به تجربه­‌های جهانی در آبخیزداری و کشت دیم اشاره کردید؛ تجربیات کشورهای دنیا برای توسعه آبخیزداری چگونه است؟ و تجارب کشورهای دنیا در این زمینه چگونه است؟

تجربه­‌های موفق بسیار زیادی در سطح دنیا برای آبخیزداری وجود دارد و این تجربیات به نحوی است که کشورهای توسعه‌یافته آبخیزداری را با اهداف مختلفی مثل حفاظت و ارتقاء و بهره ­وری از منابع طبیعی از جمله زمین­های کشاورزی و جنگلی، کنترل سیلاب، اشتغالزایی گسترده، کاهش فقر و محرومیت و نابرابری­ها در دستور کار قرار داده ­اند و به توفیقات خیلی خوبی هم دست یافته­‌اند. به عنوان نمونه در کشور هند آبخیزداری باعث شده عملکرد محصولات کشاورزی به میزان 2 تا 5 برابر افزایش یابد و ظرفیت آبیاری نیز از 13 درصد تا 31 درصد افزایش پیدا کند که این امر به افزایش تولید و اشتغال بیشتر منجر شده است. رویکرد اصلی هند در امر آبخیزداری رویکردی مشارکتی و آموزش افراد محلی بوده است. کشورهای توسعه یافته ­ای مثل چین و آمریکا نیز در بخش آبخیزداری سرمایه­‌گذاری وسیعی انجام داده­‌اند. به طوری که برای اجرای عملیات آبخیزداری در آتلانتا آمریکا یک میلیارد دلار اختصاص یافته است. کشور دیگر چین است که سرمایه­‌گذاری گسترده‌ای برای بهبود خدمات آب­رسانی شهری و روستایی، مدیریت آلودگی آب، حفظ پوشش گیاهی و جنگلها و اجرای عملیات یکپارچه آبخیزداری در حوضه­‌های آبخیز خود انجام داده­‌اند.

تسنیم: علت و منشأ کمبود اعتبارات آبخیزداری چیست؟

منشأ کمبود اعتبار نیز بر می­گردد به ادغام وزارت جهاد سازندگی و وزارت کشاورزی. آبخیزداری قبل از ادغام در حد معاونت در وزارت جهاد سازندگی امکانات داشت و بعد از ادغام بسیار محدود شد و آبخیزداری از سطح معاونت بعد از ادغام در سطح یک معاونت در سازمان جنگلها و مراتع کشور که سازمانی دولتی زیر مجموعه وزارت جهاد کشاورزی است قرار گرفت. این ادغام باعث شد مشارکتهای مردمی که شاه کلید رونق و توسعه آبخیزداری در کشور بود و از بروز سیلاب جلوگیری می­کرد از بین برود. کمبود اعتبار و بودجه برای آبخیزداری در سال­های اخیر نیز ادامه داشت ولی با تدابیری که اتخاذ شد در دو سه سال اخیر با عنایت ویژه مقام معظم رهبری اعتبارات قابل ملاحظه­‌ای از محل برداشت از صندوق توسعه ملی برای آبخیزداری اختصاص یافته است.

البته با وجودی که کمبود بودجه عامل مهمی می­تواند باشد، ولیکن این نگاه که تا بودجه دولتی نباشد نمی‌توان به آبخیزداری پرداخت، تصور بسیار غلطی است؛ زیرا که هم تجربه ایرانیان در قرنهای متمادی نشان داده است که همواره مدیریت آب و خاک کشور بر عهده خود مردم بوده است و دولتها دخالت زیادی در مدیریت آب و منابع طبیعی بر عهده نداشته ­اند. در این زمینه دولت باید زمینه و بستر مناسب برای مشارکت مردم و بخش خصوصی در عملیات آبخیزداری را فراهم کند و از دخالتهای حداکثری خود کم کند و نقش خود را صرفا کنترل، نظارت، تسهیل­‌گری بداند و به جای اینکه متصدی انجام عملیات آبخیزداری شود باید به امر تولی گری بپردازد و تصدی انجام عملیات آبخیزداری به مردم واگذار کند. در این صورت است که آبخیزداری می­ تواند در کشور توسعه پیدا کند. به طوری کلی باید گفت اقدامات آبخیزداری در ذات خود رونق تولید و احیاء سرزمینی به همراه دارد که موجب بهر‌ه­‌وری اقتصادی نیز خواهد بود و در صورتی که توان و مشارکت مردمی در این عرصه به کار گرفته شود، روند آبخیزداری در کشور شتابی مثبت و رشد فزاینده خواهد گرفت.

تسنیم: یکی از عواملی که باعث مشارکت مردمی می­شود، بهره اقتصادی آبخیزداری است؛ آیا ارزش اقتصادی آبخیزداری برای مردم به اندازه­‌ای است که انگیزه مشارکت داشته باشند؟

بله، در این باره باید گفت به طور متوسط هزینه آبخیزداری در هر هکتار حدود یک میلیون تومان است و این مبلغ آن چنان مبلغ زیادی نیست که بهره­‌برداران توان پرداخت آن را نداشته باشند. به علاوه اینکه در حال حاضر اراضی و مراتع بسیاری در کشور یافت می­شود که مستعد آبخیزداری است و چنان چه به نحو اصولی و دقیق مورد استفاده قرار گیرد و استانداردهای لازم که توسط دولت اعلام می­شود در آن رعایت شود، می­تواند سود و منفعت زیادی را نصیب بهره­‌برداران کند. البته باید به این نکته نیز توجه داشت که بهره­‌برداری از این منابع نباید به تخریب و نابودی طبیعت و منابع طبیعی منجر شود.

تسنیم: آیا برای دولت نیز ارزش و صرفه اقتصادی خواهد داشت؟

بله؛ هزینه یک سال اجرای برنامه آبخیزداری که در برنامه ششم توسعه تکلیف شده، دو هزار میلیارد تومان است تا بتوانیم دو میلیون هکتار آبخیزداری انجام دهیم. با توجه به اعلام مسئولین که به طور متوسط به ازای هر هکتار اراضی تحت طرح­های آبخیزداری، 500 متر مکعب آب جدید تولید می­شود، در صورتی که دو میلیون هکتار آبخیزداری شود، سالانه میلیونها متر مکعب آب، با کمترین هزینه تولید می­شود و می­توان آن را در مصارف مختلف شرب و کشاورزی و غیره استفاده کرد که این امر باعث صرفه­‌جویی در هزینه­‌های دولت خواهد شد و افزون بر این اشتغال و رونق و شکوفایی، تولید را نیز به دنبال خواهد داشت. همچنین تداوم این سیاست­ها می­تواند سهم عمده‌ای از کسری 110 میلیارد متر مکعبی ذخایر آب‌های زیرزمینی را که طی سالها ایجاد شده است، را جبران کند.

تسنیم: به عنوان سوال آخر راه حل شما برای رشد و توسعه آبخیزداری در کشور چیست؟

با توجه به اینکه آبخیزداری و ایجاد پوشش گیاهی موجب بهره‌گیری هر چه بیشتر از نزولات جوی تا پیش از به حرکت درآمدن آب و یا تبخیر شدن توسط آفتاب شده و باعث جلوگیری فرسایش خاک و انباشت رسوبات می‌شود، پیشنهاد می­شود دولت مناطق مستعد آبخیزداری از اراضی ملی و منابع طبیعی شناسایی کرده و با در نظر گرفتن معیارها و ضوابط معین و در قالب قراردادهای اجاره و حق بهره‌برداری بلندمدت به مردم واگذار کند و بر این واگذاری­های نظارت دقیق و اصولی داشته باشد.

از وقتی که در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار دادید ممنون و سپاسگزارم

از همین پرونده بیشتر بخوانید