میانجیگری، سناریوی محتمل

احمد معنوی/ کارشناس مسائل بین‌الملل

جرقه آتش در روابط قطر و عربستان زمانی زده شد که خبری منسوب به امیر قطر در خبرگزاری رسمی این کشور آمده بود که در آن علیه عربستان سعودی و در حمایت از ایران، حزب‌الله و حماس نقل قول شده بود.

هرچند مسئولان قطری پس از ساعاتی این اظهارات را تکذیب و اعلام کردند که سایت خبرگزاری قطر هک شده بود اما ریاض و قاهره خبر هک شدن این سایت را نپذیرفتند. در پی این اظهارات بود که رسانه‌های سعودی جنجالی بزرگ به پا کرده و ضمن فیلتر شدن سایت‌ها و شبکه‌های قطری در عربستان و چند کشور همراه وی، سیاست‌های امیر قطر مورد هجمه شدید تبلیغاتی آنها قرار گرفت. با موج رسانه‌ای که پس از آن پیش آمد این آتش‌سوزی غیرقابل کنترل شد و نهایتا به قطع رابطه ریاض و همپیمانان آن با قطر منجر شد و قطر آشکارا متهم به حمایت همزمان از اخوان‌المسلمین، داعش، القاعده، حزب‌الله، شیعیان عربستان و حوثی‌ها شد.

در این راستا برای بررسی عمیق‌تر حادثه باید اشاره کرد که اختلافات میان عربستان و قطر ریشه تاریخی دارد. این دو کشور از گذشته اختلافات ارضی با یکدیگر داشتند. اما شکل جدید اختلافات میان این دو کشور از زمان خیزش‌های مردمی ‌و انقلابی در منطقه آشکار و این دو کشور وارد دو دسته‌بندی پنهان اما رقابت‌آمیز شدند؛ رقابتی که بیش از هر چیز برای تسلط نظم منطقه‌ای مورد نظر خود در جریان بوده و هست.

 به‌دنبال حوادث اخیر، این کشورها به رهبری عربستان، لیستی از شروط خود را برای قطری‌ها ارسال کردند؛ شروطی از قبیل قطع رابطه با ایران و تعطیلی تلویزیون الجزیره. آنها به دوحه 10 روز فرصت دادند که این شروط را بپذیرد.اما بعد از گذشت مهلت 10روزه و تمدید 48 ساعته آن وزارت‌خارجه قطر، پاسخ رسمی این کشور به درخواست‌های عربستان سعودی و ائتلاف این کشور را رسما به کویت

تحویل داد.

در متن پاسخ قطر به موارد زیر اشاره شده است:

1- درخواست کاهش سطح روابط دیپلماتیک قطر با ایران در صورت التزام همه کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و اخراج همه ایرانی‌ها از این کشورها عملی خواهد شد.

2- قطع روابط قطر با ایران از جمله در بخش اقتصادی به شرط اقدام متقابل کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس به ویژه امارات عملی خواهد شد.

3- تعطیلی پایگاه نظامی ترکیه در قطر به شرط اقدام متقابل همه کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس در بستن پایگاه‌های خارجی در کشورهای خود عملی می‌شود.

4- قطر هر‌گونه ارتباط خود را با گروه‌های تروریستی که از سوی سازمان ملل تعیین شده تکذیب می‌کند. البته تاکید می‌کند که اخوان‌المسلمین جایی در این فهرست سازمان ملل ندارد.

5- قطر اتهامات مطرح شده در زمینه حمایت مالی این کشور از تروریسم را بدون ارائه دلایل و مدارک روشن، رد می‌کند. ما لیست گروه‌های تروریستی که مورد تایید سازمان ملل است را فقط مورد پذیرش قرار می‌دهیم.

6- قطر تحویل کسانی را که «پناهنده سیاسی و شخصیت‎های اهل سنت تحت ظلم مقیم در اراضی خود» معرفی کرده، رد می‌کند.

7- قطر تعطیلی شبکه‌های تلویزیون و رسانه‎ای رسمی و غیررسمی خود را رد می‌کند اما در صورت تعطیلی العربیه، اسکای‌نیوز، الحدث و شبکه‌های مصری دست به اقدام متقابل خواهد زد.

8- قطر تاکید می‌کند که در امور داخلی هیچ کدام از کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس دخالت نمی‌کند، برخلاف امارات که در امور قطر و کویت دخالت و علیه آنها اقدام تحریک‌آمیز می‌کند، همچنین در امور عمان دخالت اطلاعاتی کرده و در تلاش برای انجام کودتا در این کشور است.

 9- قطر ارتباط خود با برخی مخالفان کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس ‌یا حمایت از آنها را رد کرده اما ارائه تابعیت قطری به کسانی که تمایل پذیرش آن را دارند یک مساله حاکمیتی می‌داند.

10- قطر درخواست‌ها در زمینه پرداخت غرامت به کشورهای تحریم‌کننده را رد‌می‌کند و خواستار دریافت غرامت ‌بابت «اقدامات احمقانه‎ای» است که در حق این کشور طی روزهای اخیر اعمال شده است.

بنابراین باتوجه به این پاسخ‌ها و عدم‌توجه جدی قطر به شروط تحریم‌کنندگان باید بررسی کرد و دید چه آینده‌ای در بحران روابط عربستان-قطر قابل تصور است؟

سناریوی اول، تبدیل قطر به عراق و سوریه دیگری است به‌طوری که کشورهای عربی، قطر را نیز همچون سوریه و عراق تقریبا بایکوت خواهند کرد.

سناریوی دوم، تعدیل مواضع قطر و اتخاذ خط‌مشی کویت-عمان در سیاست‌های منطقه‌ای است.

سناریوی سوم، وقوع کودتا در قطر با کمک عربستان است. بعید نیست به تحریک و حمایت عربستان، ولیعهد قطر یا یکی از افراد خانواده سلطنتی علیه امیر قطر وارد عمل شده و مقدمات کودتا علیه تمیم بن‌حمد را دامن بزند؛ از آنجا که یکی از شرایط تحقق کودتا اصل غافلگیری است، اکنون این عنصر دیگر وجود ندارد و امکان وقوع کودتا غیرمحتمل است. ولی از سوی دیگر عربستان با تشدید تصنعی اختلافات خود با قطر به‌دنبال همراه کردن دیگر کشورهای همپیمان خود برای راه‌اندازی یک کودتا در این کشور با استفاده از شاهزادگان ناراضی قطری است.

سناریوی چهارم نزدیک شدن قطر به کشورهای مستقل و قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی برای در امان ماندن از تبعات این اختلاف است که در این راستا در منطقه کشورهای ایران و ترکیه و در محیط‌بین‌المللی، روسیه گزینه‌های مناسب دوحه

 به شمار می‌روند.

سناریوی پنجم، حمله نظامی عربستان به قطر است. ولی چون حمله نظامی، احتمال دخالت دیگران را به‌وجود می‌آورد و از سوی دیگر، اوضاع منطقه شدیدا پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی می‌شود بعید است که آمریکا چنین اجازه‌ای به ریاض بدهد.

سناریوی ششم این است که در صورت ناکامی‌ تلاش‌های میانجی‌گرانه کویت برای پایان دادن به این اختلافات و نیز در صورت عدم‌ورود کشورهای تاثیرگذار در خط میانجی‌گیری‌، باید شاهد تشدید بحران فراتر از این سطحی که هست باشیم چرا که این کشورها راضی نخواهند شد بدون گرفتن امتیاز و چشم‌پوشی قطر از بلند‌پروازی‌های منطقه‌ای، این کشور کوچک را به حال خود رها کنند.

سناریوی هفتم احتمالا اقدام این کشورها برای انزوای سیاسی قطر و اخراج دوحه از عضویت شورای همکاری خلیج‌فارس ‌است؛ عربستان و متحدین وی در این اندیشه هستند تا فشارهای بیشتری به قطر وارد کنند تا از نظر سیاسی و اقتصادی تحت فشار و در تنگنای بیشتری قرار گیرد که به‌باور آنها اخراج این کشور از شورای همکاری خلیج‌فارس می‌تواند یکی از اقدامات موثر در این زمینه باشد.

سناریوی هشتم تحریم اقتصادی طولانی‌مدت‌تر قطر در همه ابعاد از جمله تحریم دریایی، هوایی، نفت و به ویژه گاز، می‌تواند دستورکار بعدی عربستان سعودی باشد. این اقدامی‌ است که بدون شک، ایالات‌متحده نیز باتوجه به ریسک پایین آن، همراهی خوبی در آن خواهد داشت. همچنین تحریم قطر به ویژه در حوزه گازی می‌تواند اقتصاد این کشور را تا حد زیادی متأثر سازد و از آنجایی که اقتصاد پر‌رونق قطر، یکی از مولفه‌های اصلی سیاست خارجی مستقل این کشور در برابر عربستان سعودی بوده است، هدف قرار دادن این حوزه به نظر بیش از هر چیز در دستورکار ائتلاف کشورهای عربی خواهد  بود.

به‌رغم این احتمالات مهمترین سناریوی پیش روی این تنش، حل آن از طریق میانجیگری یک کشور ثالث است. کویت یکی از کشورهایی است که در تلاش است میان قطر با عربستان و امارات میانجیگری

کند.

باتوجه به اهمیت جغرافیایی قطر برای آمریکا و این موضوع که پایگاه العدید‌قطر، بزرگ‌ترین پایگاه هوایی آمریکا در خارج از این کشور است، احتمال میانجیگری دولت آمریکا در این بحران نیز وجود دارد. ضمن اینکه تنش و درگیری میان قطر و کشورهای عربی اگر به حد اعلای خود برسد بی‌شک به منفعت کشورهای غربی و استکباری در منطقه آسیب جدی خواهد رساند، از این رو آمریکا به‌عنوان کشوری که بیشترین منفعت را در منطقه دارد اجازه تشدید بحران میان قطر و کشورهای چهارگانه عربی را نخواهد داد.