از تزلزل آمریکا برای خروج از برجام تا اجماع جهانی برای حفظ توافق هسته‌ای
از روس‌ها - که این روزها درگیری‌هایشان برخلاف پیش‌بینی‌های اولیه با امریکای ترامپ روز به روز افزایش یافته است – تا بریتانیایی‌هایی که اصلی‌ترین متحد یانکی‌ها هستند، همه دو مطلب را مورد تایید و تاکید قرار می‌دهند و آن، این است که «امریکا نباید اقدامی علیه برجام انجام دهد» و «ایران، تعهداتش را در برجام انجام داده است.»
ذرات ساعت شنی اعلام تصمیم دونالد ترامپ درخصوص تمدید یا عدم تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای امریکا در حال پایان یافتن است. تنها چند ساعت به اعلام مواضع رئیس‌جمهور امریکا نسبت به برجام باقی مانده و چشم‌ها به کاخ سفید دوخته شده است. همگان منتظر هستند تا ببینند آیا ترامپ فرمان به عدم تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای امریکا و خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای خواهد داد یا آنکه با یک عقب‌نشینی تاریخی، مجبور به تمدید تعلیق‌ها خواهد شد. با آنکه هنوز هیچ فرد و رسانه‌ای از تصمیم امریکا درباره برجام آگاه نیست اما همگان می‌دانند تصمیم امروز کاخ سفید، نه تنها فصل تازه‌ای در برجام را ورق خواهد زد بلکه تحول جدیدی در عرصه مناسبات بین‌المللی کلید خواهد زد. تصمیم هرچه باشد، می‌تواند آغاز راه تازه‌ای در مسیر اجرای بسیاری از توافق‌های بین‌المللی به ویژه برجام باشد.
واشنگتن همچنان غبارآلود
«بعید می‌دانم خود آقای ترامپ هم هنوز اطلاع داشته باشد که در ارتباط با برجام چه کار کند»؛ این جمله‌ای است که محمدجواد ظریف عصر روز چهارشنبه در مسکو بیان کرد و بیش از هر چیز نشاندهنده سردرگمی و حیرانی در واشنگتن است. در حالی که در طول هفته‌های اخیر ده‌ها نامه از سوی فعالان، تحلیل‌گران، سناتورها، ژنرال‌ها و مسئولان کنونی و سابق آمریکا و حتی ده‌ها تماس و بیانیه از سوی مسئولان دولت‌های دیگر به سمت کاخ سفید روانه شده است، واشنگتن همچنان در طول روزهای اخیر از یک سو همچنان بر طبل توخالی ایران‌ستیزی می‌کوبد و به دنبال افزایش فشارها بر ایران است و از سوی دیگر، بی‌عملی و بی‌برنامگی از سوی سیاستمداران و دولتمردان این کشور موجب شده است تا آنها شعار باقی بمانند.
این بی‌برنامگی مشخص و مدون تنها امروز بر سیاست‌های دولت ترامپ سایه ننداخته است. با وجود آنکه ترامپ سه ماه پیش مدعی عدم پایبندی ایران به تعهداتش در برجام شد و از کنگره خواست در این باره تصمیم‌گیری کرده و با افزودن بندهایی نواقص برجام را رفع کند، اما هیچ اجماعی نه تنها در میان متحدان ایالات متحده ایجاد نشد، بلکه نمایندگان کنگره هم در سرگردانی و بی‌عملی باقی مانده‌اند. با آنکه سه ماه پیش رسانه‌های امریکایی از تهیه طرح دو سناتور جمهوری‌خواه، باب کورکر و تام کاتن خبر می‌دادند که براساس آن تعهدات و محدودیت‌های ایران افزایش می‌یافت، اما این طرح در همان ابتدا متوقف شد و کنگره در این مدت تنها به صدور قطعنامه‌های مداخله‌گرایانه و البته غیرالزام‌آور علیه ایران اکتفا کرده است.
این در حالی است که نهاد اصلی تأییدکننده پایبندی ایران به برجام، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که تاکنون ٩ بار پایبندی ایران به برجام را تأیید کرده و در گزارش عملکرد سال ٢٠١٧ نیز این پایبندی را تأیید کرده است؛ اما واشنگتن بعد از تغییر دولت سعی در نابود کردن تمام دستاوردهای دولت باراک اوباما داشته است و به همین خاطر، توافق هسته‌ای ایران در پیکان حملات ترامپ و دیگر ناراضیان توافق یعنی رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی بوده است.
رایزنی‌ها و گفت‌وگوها برای حفظ برجام در این مدت به اوج خود رسیده است. فدریکا موگرینی، بوریس جانسون، ژان ایو لودریان و یوکیا آمانو در این مدت بارها به واشنگتن رفتند و با آنها درباره برجام مذاکره کردند. امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه هم در صدر سران دولت‌هایی است که در این مدت مشغول رایزنی با ترامپ بوده است. او در این مدت دو بار با ترامپ به صورت تلفنی رایزنی کرد که آخرین نوبت آن همین شب گذشته بود.
با این حال، درباره ماندن یا نماندن ایالات متحده در توافق هسته‌ای روز گذشته تصمیم‌گیری شده است. براساس اخبار منتشر شده از سوی رسانه‌های امریکایی، تیم امنیت ملی دولت آمریکا روز گذشته برای تصمیم‌گیری درباره تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران تشکیل جلسه داده است.
پیش‌بینی‌ها درباره این تصمیم و آن جلسه بسیار ضد و نقیض است. برخی از کنار آمدن و عقب‌نشینی ترامپ سخن میگویند و برخی هم به غیرقابل پیش‌بینی بودن رئیس‌جمهور امریکا و دکترین تخریب‌گرایانه او در عرصه سیاست خارجی اشاره می‌کنند که در یکسال گذشته چندین و چند بار تکرار شده است و میگویند ترامپ امروز به عدم تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای و افزایش تحریم‌ها علیه تهران حکم خواهد داد.
آسوشیتدپرس روز چهارشنبه به نقل از منابع آگاه خبر داده بود «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا در روزهای آتی به موجب تعهدات این کشور در برجام، تعلیق تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را تمدید خواهد کرد. این خبرگزاری نوشته بود که «ترامپ» در توجیه این اقدام به پیشرفت‌هایی استناد خواهد کرد که در تهیه یک طرح قانونی برای «اصلاح نقایص برجام»، مطابق با دستور کاخ سفید حاصل شده است.
باب کورکر، رئیس کمیته روابط خارجی مجلس سنا روز چهارشنبه در جمع خبرنگاران از پیشرفت‌هایی در مذاکره با کشورهای اروپایی و اعضای کنگره آمریکا برای تهیه طرح اصلاح برجام خبر داد. او علی‌رغم این گفت که تهیه چنین طرحی تا ضرب‌الاجل اعلام تصمیم ترامپ مقدور نخواهد بود.
همچنین دیلی‌بیست به نقل از چندین منبع در داخل و خارج دولت ترامپ نوشت که مک‌مستر در حال همکاری‌های نزدیک با «باب کورکر»، رئیس کمیته روابط خارجی سنا و «بن کاردین»، عضو ارشد دموکرات در این کمیته بر سر طرحی «آبرومندانه» برای نگاه داشتن ترامپ در برجام است.
آسوشیتدپرس هم به نقل از شش منبع آگاه تصمیم پایبندی ترامپ برای ماندن در برجام را اعلام کرد. منابع آگاه همچنین گفته‌اند واشنگتن احتمالاً تحریم‌های جدید و هدفمندی را هم علیه شرکت‌ها و برخی افراد ایرانی اعمال خواهد کرد. آسوشیتدپرس مدعی شده برخی از این تحریم‌ها ممکن است شرکت‌ها و افرادی را هدف قرار دهد که تحریم‌ها علیه آنها در توافق هسته‌ای برجام معلق شده است.
«استیو منوچین»، وزیر خزانه‌داری آمریکا هم در یک کنفرانس خبری گفت که انتظار می‌رود ترامپ در روزهای آینده تحریم‌های جدیدی علیه ایران معرفی کند.
سارا سندرز، سخنگوی کاخ سفید هم در جمع خبرنگاران گفت که ترامپ هنوز توافق هسته‌ای ایران را «بدترین توافق» می‌داند.
رویترز هم به نقل یکی از افراد نزدیک به دونالد ترامپ اعلام کرد که ترامپ تصمیم خود را گرفته و از توافق هسته‌ای با ایران خارج نخواهد شد و تعلیق تحریم‌های ایران را تمدید خواهد کرد. این مقام نزدیک به رئیس‌جمهوری آمریکا که نامش فاش نشده است، افزود که ترامپ این تصمیم را روز پنجشنبه گرفته و کاخ سفید تا پیش از ظهر جمعه (به وقت محلی) این تصمیم را اعلام خواهد کرد.
اجماع برجامی جامعه بین‌المللی علیه امریکا
ظریف چهارشنبه و پنجشنبه، دو روز کاملا برجامی را پشت سر گذاشت؛ از مسکو تا بروکسل.
وزیر خارجه کشورمان در مسکو با همتای روس دیدار کرد و در بروکسل با فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و همچنین وزرای امور خارجه آلمان، فرانسه و بریتانیا گفت‌وگوهایی داشت . دیدارهایی که نکته مشترک همه آنها در یک عبارت خلاصه می‌شود «تاکید بر ضرورت رعایت و انجام تمامی تعهدات از سوی شرکای برجامی و مخالفت با هرگونه اقدامی که می‌تواند اجرای آن را با اخلال روبه‌رو سازد.»
از روس‌ها - که این روزها درگیری‌هایشان برخلاف پیش‌بینی‌های اولیه با امریکای ترامپ روز به روز افزایش یافته است - تا بریتانیایی‌هایی که اصلی‌ترین متحد یانکی‌ها هستند، همه دو مطلب را مورد تایید و تاکید قرار می‌دهند و آن، این است که «امریکا نباید اقدامی علیه برجام انجام دهد» و «ایران، تعهداتش را در برجام انجام داده است.»
وزیر امور خارجه هم درباره رایزنی‌های دو روزه‌اش اینگونه می‌گوید: «آنچه که در جلسات مشخص بود، اجماع یکپارچه بین‌المللی بر این مبنا است که هر حرکتی که به تخریب برجام منجر شود و توافق هسته‌ای را دستخوش تغییر دهد، غیرقابل قبول است و با آن مقابله خواهند کرد.»
ظریف در مورد مسائل مطرح شده در جلسه روز گذشته‌اش با سه وزیر اروپایی گفت: در خصوص برخی از روش‌ها مخصوصا روش‌هایی که برای فائق آمدن در تحریم‌های بانکی وجود دارد، بحث شد. در مصاحبه‌ای که آنها هم انجام دادند، متوجه شدید و دیدید که تاکید کردند که ایران به برجام پایبند بوده است و راستی‌آزمایی این پایبندی را باید آژانس انجام دهد که بارها این کار را نیز انجام داده است.
وی با تاکید بر اینکه ایران می‌تواند از تمام حقوقش بهره‌مند شود، اظهار کرد: ما به آنها تاکید کردیم که برای پایبند ماندن ایران لازم است که همه طرفین به ویژه ایالات متحده به تعهدات برجام کاملا پایبند بماند و آن را اجرا کند. لازم است اتحادیه اروپا علاوه بر حمایت‌های علنی و گفتاری اقدامات عملی خود را تقویت کند تا مردم از برجام بهره‌مند شوند.
وزیر امور خارجه کشورمان ادامه داد: به نظر من پیام یکپارچه و محکمی ارسال شده است. باید دید نتیجه آن چه خواهد شد. همانطور که بارها گفته‌ایم جمهوری اسلامی بارها نشان داده است که به تعهدات بین‌المللی خود پایبند است اما همزمان نشان داده که انتخاب‌های متعددی دارد و آن انتخاب‌ها حتما در جهت حفظ مصالح و منافع ملت ایران است.
گفتارها و رایزنی‌های متعدد برجامی مقامات مختلف اروپایی طی روزهای اخیر حاکی از آن است که این بار اروپا همانند ۱۳ سال پیش دیگر به عنوان پیرو و هم‌راستا با ایالات متحده حرکت نمی‌کند؛ چه بسا آنکه می‌دانند همراهی و همنوایی با امریکا چه مخاطراتی را برای اتحادیه اروپا به همراه خواهد داشت. به عبارت دیگر، برجام بیش از آنکه منافع اقتصادی و دستاوردهای تجاری برای اتحادیه اروپا به همراه داشته باشد؛ موجب شده تا حداقل بخشی از نگرانی‌های اروپایی‌ها در خاورمیانه رفع شود.
اروپایی‌ها می‌دانند که توافق هسته‌ای چه نقش مهمی در تکمیل نظام عدم اشاعه در عرصه بین‌المللی و همچنین جلوگیری از رقابت‌های تسلیحاتی در منطقه آشوب‌زده و درگیر بحران خاورمیانه و شمال آفریقا داشته است و می‌داند که نابودی برجام چیزی جز افزایش تنش‌های منطقه‌ای، گسترش برخوردها میان ایران و امریکا در منطقه غرب آسیا، رقابت کشورهای منطقه برای خرید تسلیحات بیشتر و مجهز شدن به انواع و اقسام سلاح‌ها خواهد شد و با توجه به حضور گروه‌های متعدد و متنوع تروریستی با ایدئولوژی وهابی و تفکیری، چه پیامدهایی دارد و اروپا را با چه تهدیدهایی مواجه می‌کند و می‌داند که هرگونه تنش معنایی جز موج دوباره پناهندگان به اروپا و افزایش ناامنی در شهرها و کشورهای اروپایی ندارد و شاید هم به همین خاطر باشد که برای حفظ تنها دستاورد سیاست خارجی واحد، اروپا این بار بخواهد در مقابل امریکای ترامپ که این روزها اختلاف‌شان روز به روز در حال افزایش یافتن است، بایستد.
چندجانبه‌گرایی؛ راهکار ایران در مقابله با امریکا
مسئولان ایران و به ویژه رهبر انقلاب از مدت‌ها پیش اعلام کرده بودند که نه با خنده امریکا و اروپا می‌خندند و نه با اخم مقامات غربی پشت‌شان می‌لرزد. ایران از مدت‌ها پیش اعلام کرده بود که در برابر هر گونه تصمیم خارج از قاعده و توافق هسته‌ای، پاسخی متقابل و متناسب با برجام را خواهد داد.
همین دیروز هم محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران اعلام کرده بود که ایران تنها زمانی پایبند به برنامه جامع اقدام مشترک است و در توافق هسته‌ای می‌ماند که منافع ایران از منافع و مزایای اقتصادی برجام بهره‌مند شود و طرفین هم به تمامی تعهدات خود پایبند بماند.
تجربه سال‌های اخیر و به ویژه در دولت‌های نهم و دهم ثابت کرد که ایران نمی‌تواند تنها روی شرکای روسی و چینی خود در برجام حساب باز کند، البته این مسئله به معنای نادیده گرفتن این دو بازیگر عمده بین‌المللی نیست بلکه تهران باید بتواند دست به متوازن‌سازی مناسبات و متنوع کردن شرکای خود بزند.
با بروز شکاف‌هایی جدی در میان کشورهای اتحادیه اروپا و امریکا و حتی لندن و واشنگتن در طول یکسال گذشته که در موضوعات مختلف هم بوده است، ایران باید مناسبات خود با کشورهای اروپایی را بیش از پیش کند. به دیگر سخن، روابط ایران و اتحادیه اروپا طی سال‌های اخیر هرچند نسبت به گذشته بهبود یافته اما همچنان طرفین نتوانسته‌اند آوارهای تخریب روابط و کاهش مناسبات را که در طول دولت‌های گذشته رخ داد، بردارند. به صورت مشخص، همراهی اتحادیه اروپا و ایران تاکنون تنها در موضوع برجام بوده است و اختلافات و تنش‌ها در حوزه‌های دیگر این هماهنگی و همراهی میان طرفین را تهدید می‌کند. پرونده‌های همچون مسائل منطقه‌ای، موشکی، تروریسم، حقوق‌بشر و... از جمله موضوعاتی است که می‌تواند این همگرایی را خدشه‌دار کند و به همین خاطر ضروری است که گفت‌وگوها میان طرفین به منظور دستیابی به درک متقابل بیش از پیش شود؛ به ویژه آنکه آیت‌الله آملی لاریجانی رئیس قوه قضاییه هم حدود یکسال پیش از آمادگی ایران برای آغاز مذاکرات حقوق‌بشری با اروپایی‌ها سخن گفت.
از طرف دیگر، گسترش مناسبات اقتصادی، افزایش قراردادهای تجاری و توسعه مناسبات و همکاری‌های صنعتی و خدماتی می‌تواند از جمله مسائلی باشد که اروپایی‌ها را برای تداوم همگرایی و همراهی با ایران دلگرم کند. با وجود آنکه حجم مناسبات اقتصادی کل کشورهای اروپا با ایران شاید یک بیستم مناسبات اقتصادی اتحادیه اروپا با امریکا باشد، اما موقعیت ژئوپولتیکی ایران و قرار گرفتن در کنار یک بازار ۴۰۰ میلیون نفری، جایگاه کشورمان را بیش از پیش ارزشمند می‌کند. این موقعیت در حالی است که منطقه غرب آسیا و همچنین آسیای میانه در بستر تنش‌ها و بحران‌های مختلفی حضور دارند و ایران از معدود کشورهایی است که از امنیت و ثبات و البته بسترهای تکنولوژیکی، اقتصادی، ترانزیتی و... برخوردار است و می‌تواند به عنوان هاب منطقه‌ای به کمک اروپایی‌ها بشتابد و جزیره ثباتی برای آنها باشد.
از طرف دیگر، با وجود آنکه ایران و اروپا درخصوص مسائل منطقه‌ای با یکدیگر اختلافات غیرقابل انکاری دارند و با وجود آنکه اروپایی‌ها به خاطر منافع اقتصادی ناشی از مناسبات‌شان با عربستان، سخنانی خلاف واقعیت میگویند اما آنها هم می‌دانند و هم معترف هستند که تهران نقش قابل توجه و غیرقابل انکاری در ایجاد صلح و امنیت منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم دارد و این همان پاشنه آشیلی است که اروپایی‌ها در طول چهار سال گذشته بارها و بارها از آن ضربه خورده‌اند. در این چارچوب، گسترش همکاری‌های امنیتی و تبادل اطلاعات در این باره اروپایی‌ها را مجاب خواهد کرد تا مناسبات خود با ایران را فراموش نکرده و از سیاست‌های خصمانه واشنگتن علیه تهران پیروی نکنند.
گزارش: محمدابراهیم ترقی‌نژاد
دیدگاه تان را بنویسید