کارنگی : عربستان سعودی از ایران عقب افتاده است

جمال خاشقجی سال گذشته در روز دوم اکتبر در حالی وارد کنسولگری عربستان در استانبول شد که بیش از یک سال از کشورش دور بود و در این یک سال، پادشاهی سعودی تغییرات بسیاری را پشت سر گذاشته بود. اگرچه خاشقجی خود بارها درباره فشارهای شدید در کشورش از زمان ظهور محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، نوشته بود، اما ظاهرا شدت و عمق این تاریکی را به درستی درک نکرده و همین امر سبب قدم برداشتن او به سمت مرگش شد. قتل او در داخل کنسولگری که به وحشیانه ترین طرز ممکن صورت گرفت، عمدتا نتیجه یک مساله داخلی و اقدام علیه منتقد سعودی انگاشته می شود؛ اما این اتفاق را می توان در بستر گسترده تر رقابت بین عربستان سعودی و ایران نیز دید. رقابتی 40 ساله بر سر سلطه بر خاورمیانه که پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 آغاز شد.

چارچوب این رقابت برای مدتی طولانی کاملا آشکار بود. دو کشور تحت سلطه دو فرقه جدا در اسلام و هر یک مدعی رهبری منطقه ای هستند؛ عربستان سعودی به دلیل مکه و مدینه و اکثریت جمعیت مسلمان سنی، و ایران به لطف ایدئولوژی انقلابی و لفاظی های ضد غربی و اتحادش با کشورهایی با اکثریت جمعیت شیعه مانند عراق، لبنان یا سوریه. دو کشور اگرچه ده ها سال است که با اظهاراتی شدیدالحن به یکدیگر حمله می کنند، اما تاکنون درگیر جنگ نشده اند. اما شرایط رقابت با ظهور محمد بن سلمان تغییر کرده است. ولیعهد سعودی سنت ها و شیوه حکومت داری محبوب بزرگان را رد کرده و خلاف جهت سازش و محافظه کاری در حفظ شرایط موجود پیش رفته است. او با چنین کاری عنصر جدید «عدم اطمینان» را به این رقابت 40 ساله وارد کرده است. 

از این رو، اگرچه به نظر می رسد که احتمال حمله نظامی آمریکایی ها به ایران در واکنش به حمله به تاسیسات نفتی سعودی دست کم در حال حاضر از بین رفته است، اما تنش ها در منطقه از بین نخواهد رفت و احتمالا تشدید خواهد شد. امروز به نظر می رسد که تهران و ریاض هر دو مصمم به استفاده از تمام قوا برای کسب یک پیروزی همه جانبه در رقابت بر سر سلطه منطقه ای هستند. در حالی که ایرانی ها روی گروه های نیابتی و جنگ افزارهای نامتقارن در منطقه حساب می کنند، محمد بن سلمان هم روی رئیس جمهوری ایالات متحده و تمایل او به اعمال فشار علیه ایران و همچنین نخست وزیر اسرائیل حساب می کند که به دنبال هدف گرفتن نیروهای نزدیک به ایران در عراق و سوریه است. 

از سال 1979 تا همین اواخر، رقابت بین دو کشور بر مبنای الگوهای قابل پیش بینی تنش و تنش زدایی صورت می گرفت. عربستان و ایران زمانی رقابتی دوستانه داشتند و دو ستون اصلی اقدامات ایالات متحده در مقابله با کمونیسم در خاورمیانه به شمار می رفتند، اما پس از انقلاب اسلامی این رقابت کمی رنگ و بوی دشمنی به خود گرفت و پس از آن، چرخه متناوبی از جنگ و صلح بین دو کشور در جریان بود که با جنگ ویرانگر ایران و عراق آغاز شد. (سعودی ها برای جنگ با ایران میلیاردها دلار به صدام حسین، دیکتاتور عراق، کمک مالی کردند.) بعد از آن، دهه 1990 آمد که دوران صلح بود و عبدالله بن عبدالعزیز، ولیعهد سعودی، و هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهوری وقت ایران، روابطی صمیمانه بین دو کشور ایجاد و حتی چند توافق همکاری امضا کردند که این مساله با ناامیدی ایالات متحده همراه بود. بعد از آن، ایالات متحده در سال 2003 به عراق حمله کرد و ناخواسته فرصتی برای ایران فراهم آورد تا تلافی جنگ ایران و عراق را درآورد و نفوذ خود را در کشور همسایه گسترش دهد. عربستان در همه این مدت بدون اقدام قابل توجهی تنها شرایط را به نظاره نشسته بود و حتی در بدترین شرایط، تمایلی از خود به جنگ نشان نمی داد و ترجیحا به آمریکایی ها تکیه می کرد. حتی در ماه مارس 2016 وقتی باراک اوباما، رئیس جمهوری وقت آمریکا، گفت که ایران و عربستان می توانند در منطقه دوستانه بازی کنند و سهیم باشند، به نظر می رسید که سعودی ها این ایده را پذیرفته اند. اما محمد بن سلمان که پس از به قدرت رسیدن پدرش به عنوان ولیعهد و وزیر دفاع روی کار آمد، معتقد بود که دوران سازش و تعامل به پایان رسیده است. نخستین اقدام مهم او در سمت وزیر دفاع، آغاز جنگ در یمن علیه حوثی ها بود؛ جنگی که هنوز ادامه دارد و متحدان عربستان در حاشیه خلیج فارس را نیز درگیر کرده و تنها نتیجه آن قدرت بیشتر منطقه ای ایران بوده است.

سعودی ها و ایرانی ها در تلاش های مدام برای از بین بردن نفوذ دیگری، اقدامات زیادی انجام داده اند که البته در عمده موارد آنها را انکار می کنند. اینجاست که مجددا به قتل جمال خاشقجی برمی گردیم. محمد بن سلمان اخیرا در این باره به برنامه تلویزیونی «فرانتلاین» گفته است: «من تماما مسئولیت این اتفاق را بر عهده می گیرم چرا که تحت نظارت من رخ داده است.» با این حال، او صادر کردن دستور قتل یا اطلاع قبلی از آن را رد کرده است. اگرچه عربستان سعودی سابقه ای طول و دراز در دستگیری مخالفان و وادار کردن آنها به بازگشت به کشور را دارد، اما پیشتر تنها یکی از این مخالفان ناپدید و احتمالا کشته شده است. در همین حال، ایران در هنر آرام کردن مخالفان خبره شده است. سعودی ها هرگز نتوانستند در ایجاد رعب یا برانگیختن احترام برای اجرای دستورات چه در خانه و چه در منطقه به استادی برسند، اما این دقیقا همان نوع از برتری است که محمد بن سلمان به دنبال آن است. به نظر می رسد که محمد بن سلمان می خواهد در این زمینه از ایران عقب نماند. قواعد بازی بین ایران و عربستان سعودی تغییر کرده و قتل در کنسولگری استانبول نشانه ای از این تغییر وحشتناک است. خاشقجی یکی از اولین قربانیان رقابت دیرینه عربستان با ایران به شمار می رود، اما آخرین نفر نخواهد بود.

منبع: کارنگی اهدا برای صلح / دیپلماسی ایرانی