رمز تاب‌آوری ایران در برابر تحریم‌های آمریکا
یک استاد انشگاه گفت: هرچه میزان مقاومت در برابر شوک‌های وارده به یک کشور و یا سرعت بازگشت‌پذیری آن به حالت تعادل بیشتر باشد، بالتبع این بازیگر از آسیب‌پذیری کمتری در مواجهه با فشارهای بین‌المللی برخوردار بوده و در نتیجه، از توانایی بیشتری نیز برای پیگیری تمنیات سیاسی خود در عرصه داخلی و بین‌المللی برخوردار است.
به گزارش ایسنا، محمد محمودی کیا، عضو هیئت علمی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی در یادداشتی با عنوان "مولفه‌های تاب‌آوری ملی جمهوری اسلامی در برابر تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی" نوشت: عوامل مختلفی برای تعیین میزان تاب‌آوری و مقاومت‌پذیری بازیگران نظام بین‌المللی در برابر تغییرات و فشارهای محیط پیرامونی آن‌ها وجود دارد؛ فشارهایی که گاهاً به صورت غیر قابل اجتناب و در اثر بحران‌های بین‌المللی همچون بروز بحران‌های مالی ـ اقتصادی و یا به صورت هدایت‌شونده و نظام‌مند همچون اعمال تحریم‌های یکجانبه و یا چندجانبه علیه بازیگران نظام بین‌المللی بروز و ظهور می‌یابد. بر این اساس، هرچه میزان مقاومت در برابر شوک‌های وارده به یک کشور و یا سرعت بازگشت‌پذیری آن به حالت تعادل بیشتر باشد، بالتبع این بازیگر از آسیب‌پذیری کمتری در مواجهه با فشارهای بین‌المللی برخوردار بوده و در نتیجه، از توانایی بیشتری نیز برای پیگیری تمنیات سیاسی خود در عرصه داخلی و بین‌المللی برخوردار است.
یکی از مفاهیمی که پس از بحران‌های مالی و اقتصادی سال 2008 میلادی به طور گسترده مورد توجه سیاستمداران و دانشمندان قرار گرفت، مسئله تاب‌آوری نظام‌های اقتصاد ملی در برابر شوک‌های ناشی از بروز بحران در نظم اقتصادی جهانی بود. در واقع مهم‌ترین مسئله در تاب‌آوری ملی بررسی عوامل مؤثر در میزان و نیز نحوه تاب‌آوری کشورها در برابر فشارهای محیط بیرونی است. میزان مقاومت در برابر این فشارها و نیز نحوه بازگشت سیستم به نقطه تعادل ـ وضعیت قبل از اعمال تنش ـ اصلی‌ترین مسئله مطرح در تاب‌آوری است.
جمهوری اسلامی ایران که طی چهار دهه اخیر از عمر خود، همواره مورد شدیدترین تحریم‌های اقتصادی یکجانبه و بین‌المللی قرار داشته، همواره به‌عنوان یک نقطه بحث مناقشه‌برانگیز در محافل سیاسی مطرح بوده است؛ چنانچه برخی سیاستمداران و تحلیل‌گران غربی به طور مکرر از فروپاشی نظم اقتصادی ایران و یا پایان عمر نظام اسلامی خبر داده‌اند؛ وعده‌ای که تا امروز هیچ‌گاه صورت تحقق نیافته است.
با توجه به این مقدمه، این سوال مطرح می‌شود که چرا علی‌رغم محاسبات منطقی، اقتصاد ایران در برابر فشارها و تحریم‌های شدید غرب تا کنون مقاومت کرده است و نظم سیاسی و اقتصادی حاکم بر این کشور نیز دستخوش تغییرات ماهوی نشده است؟
باعنایت به شاخص‌های اقتصادی، اقتصاد ایران تا بدین جا توانسته است در برابر فشارهای بین‌المللی تاب‌آوری و مقاومت از خود نشان دهد، هرچند در رسیدن به وضعیت تعادل فاصله بسیاری دارد اما با این حال، دچار فروپاشی اقتصادی و اجتماعی نشده است. این مسئله این فرض را مطرح می‌کند که علاوه بر شاخص‌های اقتصادی، متغیرهای دیگری نیز در تاب‌آوری نظام جمهوری اسلامی دخیل است که مانع از ورود آشوب به درون آن می‌شود و یا در صورت ورود، توانایی ترمیم و بازگشت به نقطه تعادل را به آن می‌دهد.
در پاسخ این فرض مطرح می‌شود که شاخص‌های قدرت اقتصادی تنها یکی از عوامل مؤثر در پویایی و بقای نظام سیاسی در مواجهه با فشارهای بین‌المللی است و اتکای صرف بر این مؤلفه‌های اقتصادی نمی‌تواند تحلیل جامع و مانعی را از وضعیت موجود و نیز آینده پیش روی جمهوری اسلامی ایران ارائه دهد. از همین روی، لازم است تا دیگر عوامل مؤثر در مانایی نظام اسلامی مورد شناسایی قرار گیرد تا بتوان بر اساس این عوامل، سامانه نظام‌مندی را برای افزایش میزان پایداری و تاب‌آوری سیستم در مواجهه با فشارهای بین‌المللی طرح‌ریزی کرد.
بر این اساس، رمز تاب آوری ایران در برابر تضییقات بین‌المللی را می‌توان بدین صورت ابراز کرد که علاوه بر مؤلفه‌های سخت‌افزاری قدرت همچون میزان تاب‌آوری اقتصاد ملی و نیز قدرت دفاعی و بازدارندگی، مؤلفه‌های نرم همچون مذهب، فرهنگ سیاسی، اقتدار سیاسی، سرمایه اجتماعی، رضایت سیاسی و نیز مدیریت سیاسی نیز در مسئله تعیین میزان تاب‌آوری جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با فشارهای نظام بین‌المللی مطرح و تأثیرگذار بوده و تلفیق توأمان و هوشمندانه این شاخص‌ها مانع از رخداد وضعیت آشفتگی دائم در درون نظام سیاسی می‌شود.
لذا، با عنایت به این که محیط پیرامونی نظام سیاسی و اقتصادی ایران طی چهار دهه اخیر همواره با فشارهای سیاسی، اقتصادی و نیز نظامی بین‌المللی همراه بوده است، در ادامه به بررسی شاخص‌های تاب‌آوری و ترمیم‌پذیری سیاسی نظام جمهوری اسلامی ایران در برابر فشارهای بین‌المللی می‌پردازیم.
1- میزان آسیب‌پذیری/ آسیب‌ناپذیری نظام اقتصادی:
تاب‌آوری اقتصادی به‌طور سنتی به توانایی یک شرکت، بازار، یا اقتصاد برای تسکین دادن به اثر شوک اقتصادی که اغلب به آسیب تملکی یا اختلال در تولید مرتبط می‌شود، اشاره دارد. پیشرفت در فناوری و دیگر نوآوری‌ها احتمالاً به عملکرد بازپس‌گیری اقتصاد، توانایی بازگشت به نقطه تعادل بعد از یک شوک طبیعی یا ساختگی به اقتصاد، کمک می‌کند.
بر اساس گزارش‌های منتشره صندوق بین‌المللی پول، پیش‌بینی می‌شود تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2019 با کاهش 97 میلیارد دلاری به حدود 334 میلیارد دلار برسد. این در حالی است که این نهاد بین‌المللی، میزان رشد تولید ناخالص داخلی ایران در آوریل 2019 را 6- درصد اعلام کرده است. اما باید توجه داشت به صرف سرعت رشد و یا کاهش شاخص تولید ناخالص داخلی نمی‌توان وضعیت اقتصادی یک کشور را تعیین کرد بلکه شاخص‌های دیگری نیز وجود دارد که بزرگی اقتصاد و میزان تاب‌آوری آن را مشخص می‌کند (International Monetary Fund, April 2019).
بر مبنای داده‌های صندوق بین‌المللی پول، ارزش تولید ناخالص داخلی اسمی ایران در سال ۲۰۱۸ برابر با ۴۱۸.۸۸ میلیارد دلار اعلام شد که بالاتر از امارات، دانمارک، آفریقای جنوبی، مالزی و سنگاپور است؛ این در حالی است که شاخص تولید ناخالص داخلی بر پایه برابری قدرت خرید، با نرخ 1652.888 میلیارد دلار، ایران در جایگاه هجدهم جهانی در سال 2018 قرار داده است (statisticstimes.com).
شاخص دیگر در رابطه با تاب‌آوری اقتصادی کشور در بحث شوک‌های بیرونی، میزان ذخایر ارزی کشور است. هرچند گزارش‌های رسمی در خصوص میزان ذخایر ارزی کشور منتشر نشده است، با این حال، صندوق بین‌المللی پول در ماه مارس 2018 میزان ذخایر ارزی دولت ایران در 112 میلیارد دلار تخمین زده است (Reuters, June 26, 2018).
نرخ تورم شاخص اقتصادی دیگری میزان تاب‌آوری ملی است. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط صندوق بین‌المللی پول در آوریل 2019، نرخ تورم در ایران37/2 درصد اعلام شده است که پس از کشورهای ونزوئلا، زیمباوه، سودان و آرژانتین، بالاترین نرخ در میان کشورهای جهان را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که میانگین تورم در اقتصادهای پیشرو، 1/6درصد، آسه آن، 2/8 درصد، اتحادیه اروپا، 1/6 درصد و منطقه یورو، 1/3 درصد است
بررسی شاخص‌های اقتصاد کلان جمهوری اسلامی ایران نشان‌دهنده آن است که تاب‌آوری ملی کشور طی سالیان اخیر به شدت آسیب‌پذیر شده و ادامه روندهای موجود می‌تواند به تضعیف هرچه بیشتر اقتصاد ملی منجر شود. با این حال، ایده فروپاشی نظام اقتصادی ایران به سادگی میسر نخواهد بود.
2- فرهنگ سیاسی
فرهنگ سیاسی را در یک عبارت به طور کلی می‌توان به‌عنوان بخشی از فرهنگ اجتماعی، مجموعه‌ای از نگرش‌ها و جهت‌گیری‌های اعضای یک جامعه نسبت به نظام سیاسی، نخبگان سیاسی و قدرت سیاسی تعریف کرد. فرهنگ سیاسی به مجموعه‌ای از نگرش‌ها و باورها و احساسات اکثریت اعضای یک جامعه نسبت به سیاست و حکومت اطلاق شده و دربردارنده عقاید اعضای آن جامعه نسبت به مبانی فکری و قواعد رفتاری یک نظام سیاسی است. فرهنگ سیاسی یک جامعه می‌تواند شامل عقاید آرمان‌گرایانه یا عقاید عمل‌گرایانه باشد. فرهنگ سیاسی یک جامعه از درک ذهنی افراد نسبت به ابعاد سیاست نشأت می‌گیرد و از تاریخچه سیاسی و اجتماعی و تجربیات آن جامعه تأثیر می‌پذیرد.
مؤلفه‌های مختلفی درباره فرهنگ سیاسی ایران ذکر شده است چنانچه برخی پژوهش‌ها به مؤلفه‌هایی همچون ضعف اعتماد سیاسی، تمرکزگرایی و نظام سلسله مراتبی، رفتارهای دوگانه، فرهنگ قبیله‌ای، مقاومت و مبارزه، شهادت‌طلبی و بیگانه‌ستیزی و اصلاح‌طلبی و آرمان‌خواهی اشاره کرده‌اند.
عناصر و مؤلفه‌های ایدئولوژیک فرهنگ سیاسی ایران موجب می شود تا پیوند عمیقی بین ارزش‌های نظام سیاسی با ارزش‌های بدنه جامعه برقرار شود و همین امر به تقویت میزان تاب‌آوری نظام سیاسی کمک می‌کند. نکته مهم توجه به این نکته است که هدف اصلی از اعمال تحریم‌های بین‌المللی در درجه نخست تغییر رفتار ایران و در وهله بعدی، تغییر نظام سیاسی در ایران است که پشتیبانی مردمی می‌تواند مانع اصلی دستیابی به چنین هدفی شود.
3- قدرت ائتلاف‌سازی ایران در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای
یکی دیگر از عوامل مؤثر در تاب‌آوری ایران در برابر فشارهای بین‌المللی و به طور عمده تحریم‌های آمریکا، توان ائتلافی ایران در سطح منطقه و نظام بین‌الملل است. سیاست نگاه به شرق و برقراری یک رابطه راهبردی با چین و روسیه موجب گردید تا علاوه بر آنکه مانع از تلاش‌های آمریکا و اسرائیل برای اجماع‌سازی علیه ایران در سطح بین‌المللی شود، این امکان را برای ایران فراهم آورده تا مبادلات اقتصادی و تجاری خود با جهان بیرون را حفظ نماید.
جمع‌بندی
اتکای صرف به شاخص‌های اقتصادی در اندازه‌گیری میزان تاب‌آوری جمهوری اسلامی در برابر فشارهای بین‌المللی و تحریم‌های ایالات متحده آمریکا نمی‌تواند ارائه‌دهنده تحلیل جامع و کاملی در این خصوص باشد. بی شک آنچه نظام جمهوری اسلامی را در برابر فشارهای نظام سلطه مقاوم ساخته و مانع از فروپاشی آن شده است، علاوه بر قدرت اقتصادی و نظامی ایران، ریشه در قدرت نرم و قدرت اقناعی جمهوری اسلامی ایران دارد. به عبارت دیگر، قدرت اجتماعی به عنوان یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه داخلی موجب شده است تا نظام با تقویت عناصری چون مذهب، فرهنگ سیاسی، اقتدار سیاسی، سرمایه اجتماعی، رضایت سیاسی و نیز مدیریت سیاسی تاب‌آوری بالایی از خود نشان دهد.
درواقع، ترکیبی از جنبه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری قدرت در جمهوری اسلامی موجب افزایش تاب‌آوری ملی کشور در برابر تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی شده است. لذا، هرچه اقدامات بیشتری برای افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه صورت گیرد، این مسئله می‌تواند در کنار قدرت اقتصادی و نظامی کشور به بیشینه‌سازی قدرت تاب‌آوری کشور کمک نماید.
دیدگاه تان را بنویسید