گنج ایرانی/ سرنوشت تکه های گمشده ایران

روزنامه شهروند نوشت: «تکه های گمشده ایران، در موطن خود ناشناخته، اما ستون ثابت مهمترین موزه های جهان هستند. فهرستی بلند می توان از این موزه ها و مجموعه ها نوشت، موزه لوور در کشور فرانسه، میهویژاپن، متروپولیتن، موزه آرمیتاژ در کشور روسیه، موزه بروکلین شهر نیویورک و موزه ها و کلکسیون های کوچک و بزرگ دیگر. تکه های بزرگ و کوچک؛ از سنجاق برنزی 3700 ساله که شاید نخستین تصویر از زایش در جهان باستان باشد، در استان لرستان پیدا شده و حالا پشت ویترین موزه لوور است، گرفته تا تندیس نقره ای گاو بالدار اساطیری بازمانده از مادها و ششمین گنجینه بزرگ مکشوفه دنیا که از غار کلماکره رفته به گالری محبوبیان در شهر لندن یا تکه های بزرگ تخت جمشید هخامنشی که سال هاست تکیه داده به دیوارهای موزه بریتانیا. تکلیف بسیاری از آثاری که به نمایش درآمده اند، روشن است، اما سرنوشت آن ها که در مخازن نگهداری می شوند، نامعلوم است. کسی نمی داند چه تعداد از آثار تاریخی این سرزمین، بیرون از این خاک در خلوت مخازن و کلکسیون های خصوصی پنهان شده است. محمدرضا کارگر، مدیر کل امور موزه ها و اموال منقول تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم نمی داند: «از همه آثار تاریخی ایران در کشورهای دیگر خبر نداریم. فقط فهرست کاتالوگ ها را داریم. نمی دانیم در مخزن ها چه خبر است.»

خروج غیر قانونی آثار باستانی، مشکل همیشه ایران

ایران همیشه با خروج غیر قانونی آثار باستانی و ورودشان به مجموعه های خصوصی و موزه های جهان درگیر بوده است. تلاش برای استرداد مجموعه های تاریخی به کشور از 80 سال پیش شروع شد و حاصل آن 10 مجموعه استردادی بود. کارگر هم در این گفت و گو به «شهروند» می گوید 90 درصد آثار زمانی از ایران خارج شده و به سرزمین های دور رفته که کسی به میراث فرهنگی اهمیت نمی داد و 10 درصد باقیمانده، کار قاچاقچیان است و هنوز ادامه دارد. از طرف دیگر آثار ایران در حالی موزه های مختلف دنیا را پر کرده که ایران در 10 سال گذشته همه آثاری را که به موزه ها وارد شده، به کشورهای مبدأ بازگردانده است. آقای کارگر تعداد زیادی از آثار تاریخی ایران در موزه های مختلف و مجموعه های دنیا نگهداری می شود. آیا برای تهیه فهرستی از این آثار - جدا از فهرست قرمز تلاشی صورت گرفته است؟ درباره آثاری که موزه های مختلف کاتالوگ منتشر کرده و آثاری که در سایت ها امکان دسترسی به اطلاعات آن ها فراهم شده و همین طور درباره آثار بسیار شاخص که در مقاله ها و کتاب های مختلف معرفی شده اند، اطلاع داریم اما اینطور نیست که فهرست کاملی از همه آثار تاریخی ایران در کشورهای دیگر داشته باشیم. بسیاری از آن ها در مخازن و نقاط دیگر نگهداری می شوند و نمی شود از آن ها خبر داشت.

این آثار از چه طریقی به کشورهای دیگر راه پیدا کرده اند؟

بخش عمده آن ها یعنی نزدیک 90 درصد آثار، در دوره ای که کشور ما هنوز آگاهی کاملی از اهمیت و ارزش میراث فرهنگی نداشت، از ایران خارج شد. در این دوره بخشی از دنیا به این ارزش ها پی برده بود و با استفاده از مجوزهایی که داده می شد و شرایط مساعدی که در کشور وجود داشت، آثار را می بردند. این روند بیشتر در دوره قاجار اتفاق می افتاد و در دوره پهلوی این کار رفته رفته منسوخ شد. 10 درصد آثار هم به صورت قاچاق از ایران خارج شده و با وجود تمام تلاش های صورت گرفته این رویه همواره ادامه دارد. باندهای زیادی هستند که آثار را از مرز رد می کنند، نه فقط در ایران، در سراسر دنیا.

این میان قوانینی هست که موزه ها را از پذیرفتن و به نمایش گذاشتن آثار قاچاق منع کند؟

بله. در حال حاضر موزه های دنیا به هیچ عنوان آثار قاچاق را نمی پذیرند و نمی خرند. در این شرایط بیشتر آثار قاچاق به کلکسیون های شخصی می رود و بعدها ممکن است به حراجی ها راه پیدا کند.

ایران در چه صورتی می تواند آثارش را طلب کند؟

هر زمان بتوانیم اثبات کنیم که شی به صورت غیر قانونی، در زمانی که منع قانونی وجود داشته، از کشور خارج شده، می توانیم درباره آن ادعا کنیم. آثار موزه ای شاخص ما به طور مثال در فرانسه زمانی خارج شده اند که قوانین و قراردادها به آن ها اجازه می داد، اشیایی را با خود ببرند.

سهم ایران از آثار شاخصی که بازدیدکنندگان را به موزه های دنیا می کشاند، چیست؟ از نگاه شما می توانیم برای میراث فرهنگی مرزی نبینیم و بگوییم متعلق به تمام مردم دنیاست؟ چقدر به نفع ما است؟

ما مالک معنوی این آثار هستیم. بازدید و نمایش آن ها، نمایش میراث و فرهنگ و قدرت ما در طول تاریخ است و این بسیار اهمیت دارد. قوانینی در جهان وجود ندارد که سهمی مادی از این آثار به ما بدهد. ایتالیا و یونان با وجود تمام تلاش هایی که داشته اما نتوانسته اند آثار تاریخی را پس بگیرند و بسیاری از داشته هایشان در کشورهای دیگر به نمایش در می آید و در اختیار موزه های مختلف است. آن ها هم تلاش کرده اند و می کنند اما هنوز به نتیجه ای نرسیده اند. با این همه، بخش عمده اهمیت تاریخ مصر در دنیا و شناخته شدنش، مدیون نمایش آثار موزه ای آن در دنیاست.

ما چطور؟ آیا آثاری هست که متعلق به کشورها و تمدن های دیگر باشد و در مالکیت موزه های ما باشد؟

تقریباً هیچ اثر خارجی در مالکیت ما نیست. عجیب به نظر می رسد، اما ما به دنبال این نبوده ایم. ما کشوری هستیم که خودمان دارای تمدن بوده و نهایت تلاشمان را کرده ایم تا این داشته ها را حفظ کنیم. در دوره هایی که قانون نبود و ما هم از باستان شناسی و موزه بی اطلاع بودیم، تعداد زیادی از آثار از ایران خارج شد. اگر قانون داشتیم و می دانستیم، حفظشان می کردیم. پیش از این در دوره هایی که کشورهایی مثل کشور عراق، کشور افغانستان، کشور کویت و کشورهای آسیای میانه درگیر ناآرامی های منطقه بودند، اوج ورود آثار این کشورها به ایران بود. ما در چارچوب قوانین و معاهده هایی که در یونسکو وجود دارد، مثل کنوانسیون 1970 تمامی این اشیا را در یک دهه گذشته به کشورهای مبدأ بازگرداندیم.

اگر شما بخواهید از آثار شاخص ایران در موزه های مختلف خارجی یاد کنید، کدام ها را نام می برید؟

از میان شاخص ترین آثاری که مربوط به ایران است، منشور کوروش یکی از مهمترین هاست که البته در حفاری های کشور عراق پیدا شد، اما مربوط به ایران است و حالا در موزه بریتانیا نگهداری می شود. آثار حجیم مربوط به هخامنشیان هم بسیار شاخص است؛ آثار سنگی که هم در موزه لوور وجود دارد و هم در موزه بریتانیا. همچنین گنجینه جیحون اگر چه در افغانستان به دست آمده، اما مربوط به تمدن ماست و همینطور آثاری که از شوش به فرانسه رفته و صدها اثر ریز و درشت دیگر که بسیاری از آن ها ناشناخته اند.»

گلاره یوسف پور / ایسنا