ایران و عربستان همه را شگفت زده می کنند؟

فاطمه نکولعل آزاد :  از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون، روابط ایران و عربستان فراز و نشیب¬های متفاوتی داشته و دوره های مختلفی از قطعی روابط سیاسی، تنش و بحران در روابط، تنش زدایی و ازسرگیری روابط را تجربه کرده اند. بر اساس این تجربه تاریخی بار دیگر روابط سیاسی دو کشور در دی‌ماه 1394 قطع شد که تاکنون ادامه دارد. در ماه های گذشته، نشست های بین مقامات ایرانی و سعودی با وساطتت دولت عراق در بغداد انجام‌شده که هدف آن عادی شدن روابط دو کشور است. 

بر اساس تجارب گذشته، گفت وگوهای در حال انجام می-تواند به کاهش تنش¬ها و ازسرگیری روابط سیاسی منجر شود اما الزاماً منجر به پایداری در روابط دو کشور نخواهد شد.  به‌عبارت‌دیگر هرچند در گذشته نیز در اثر گفت و گوهای دو طرف، روابط سیاسی قطع‌شده از سر گرفته‌شده اما این بار شرایط کاملاً متفاوت از گذشته است؛ زیرا منابعی که سبب ایجاد تنش و بحران در روابط ایران و عربستان شده جنسی متفاوت از عوامل و منابع گذشته دارند.

واقعیت این است که بازگشایی سفارت ها یا کنسولگری های، سطحی ترین لایه روابط دو کشور است و روابط ایران و عربستان از منابع و فاکتورهای دیگری متأثر است که اگر به آن توجه نشود، بازگشایی سفارت خانه ها و کنسولگری ها دوامی نخواهد داشت. عوامل یادشده به منابع اختلافی چون جنگ یمن و موضوع هسته ای ایران و به‌تبع آن روابط ایران با غرب به‌مثابه دو منبع اصلی و نیز اعتراضات سرکوب‌شده در بحرین، رقابت در عراق، بحران سوریه و رقابت در لبنان بستگی دارد. 

در واقع منابع یادشده است که روابط ایران و عربستان را شکل می دهد و اگر این منابع اختلاف به‌صورت واقعی حل-وفصل شود می توان گفت که احتمال پایداری و تداوم در روابط ایران و عربستان پس از عادی‌سازی روابط افزایش می یابد در غیر این صورت باید انتظار تنش دوباره در روابط و قطعی دگرباره در روابط دو کشور را شاهد بود.

عربستان سعودی، تهران را حامی اصلی انصار الله یمن می-داند و مدعی است که حمایت های تهران مانع تمایل انصار الله برای پایان دادن به جنگ شده است. عربستان جنگ موجود در یمن را تهدید علیه امنیت ملی خود می¬داند و خواهان پایان یافتن جنگ به شیوه ای است که هر یک از گروه¬های یمنی در جایگاهی باشند که پیش از شروع بحران یمن در آن جایگاه قرار داشتند. از طرفی کاملاً روشن است که جنبش انصار الله یمن برخلاف تصور مقامات سعودی کاملاً تحت کنترل و نفوذ تهران قرار ندارند و بسیار بعید است که بخواهند به شرایط سال 2011 بدون کسب امتیازات مناسب برگردند. لذا تا زمانی که این منبع جدی اختلاف بین تهران و ریاض پابرجا بماند نباید انتظار حاکم شدن صلح بر روابط دو کشور در گفت وگوهای بغداد را داشت.

در کنار بحران یمن، عربستان سعودی از مخالفان برنامه هسته ای ایران است و در زمان ریاست جمهوری ترامپ حامی سیاست فشار حداکثری آمریکا علیه ایران بود. لازم به ذکر است که هرگاه برنامه هسته ای ایران سبب افزایش تنش بین ایران و غرب شده هم‌زمان روابط تهران – ریاض نیز دچار تنش شده و عربستان سعودی در کنار کشورهای غربی و علیه ایران قرار گرفته است. این بدان معنی است که اگر گفت وگوهای احیای برجام به نتیجه منجر نشود و به این خاطر سطح تنش بین ایران و غرب افزایش پیدا کند، نباید تصور کرد که عربستان بی طرف باقی خواهد ماند. 

واقعیت این است که عربستان فشارهای غرب علیه ایران را یکی از ابزارهای اصلی مخالفت با برنامه هسته ای ایران می داند و تداوم فشارهای غرب علیه ایران را به روابط با تهران ترجیح می دهد. لذا باید گفت برنامه هسته ای ایران که کم و کیف روابط ایران و غرب را شکل می دهد یک منبع مهم و تأثیرگذار بر روابط ایران و عربستان است.

دو موضوع جنگ یمن و برنامه هسته ای ایران دو عامل یا منبع مهم و جدید هستند که شرایط حال و دورنمای آینده روابط ایران و عربستان را تعیین می کنند. حل نشدن این دو موضوع روابط ایران و عربستان را در بهترین حالت در وضعیت صلح سرد و شکننده قرار می دهد. در کنار دو موضوع یادشده، مسائل دیگری مانند رقابت در عراق، سوریه، لبنان و موضوع فلسطین نیز وجود دارد که ازجمله منابعی هستند که اگرچه در روابط ایران و عربستان تعیین‌کننده نیستند اما متأثرکننده روابط به شمار می¬آیند. بدین معنی که منابع اخیر قادرند عنصر مطلوبیت در روابط ایران و عربستان را افزایش یا کاهش دهند. 

بر این اساس باید گفت لازمه رسیدن به صلح در روابط ایران و عربستان رسیدن دو کشور به تفاهم بر سر جنگ یمن و برنامه هسته ای ایران است و برای اینکه صلح احتمالی در روابط دو کشور از غلظت بیشتری برخوردار باشد باید رقابت های موجود بین دو کشور درجاهای مختلف مدیریت و کنترل شود. در غیر این صورت روابطی سرد و شکننده حاصل خواهد شد که همواره پتانسیل قطع روابط و شدت پیدا کردن تنش را دارد.