بازی تهران در خاورمیانه چیست؟

یافتن تعادل مناسب میان چماق و هویج: استفاده از ترکیب این دو اهرم توسط ایرانی‌ها می تواند سیاست خارجی آنها در خاورمیانه را توضیح دهد که اغلب باعث پنهان شدن مقاصد واقعی آنها می شود. از یک طرف نیروهای کمکی ایران در منطقه فشار بر مخالفان خود را افزایش می دهند. از سوی دیگر، تهران خود را آماده گفت‌ و گو به‌ ویژه با رقبای خود در خلیج فارس نشان می دهد. همه این ها در حالی است که مذاکرات هسته‌ای در وین در حال انجام است و بغداد پیشنهاد میانجی گری برای گفت‌ و گوی ایران و عربستان را تکرار کرده است. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری محافظه کار افراطی ایران، پس از روی کار آمدن در آگوست سال گذشته میلادی، اولویت سیاست خارجی خود را «ارتقای روابط با کشورهای همسایه» اعلام کرد. با این حال، عدم واکنش ایران به حملات مرگبار اخیر به عربستان سعودی یا امارات متحده عربی، که توسط شورشیان حوثی مورد حمایت تهران انجام شده، حداقل نشان دهنده تایید این تجاوزها است. علیرغم تعادل شکننده ای که بر روی آن استوار است، این بازی خطرات کمی برای جمهوری اسلامی دارد چرا که می تواند در پشت خود مختاری خود خوانده گروه های مورد حمایت خود پنهان شود. در حال حاضر، به نظر می رسد خطر تشدید تنش محدود به مناطقی مانند یمن، لبنان یا عراق است که نیروهای نیابتی ایران و رقبای منطقه ای آن در حال رویارویی با یکدیگر هستند.

اگرچه آخرین اقدام تحریک آمیز اخیر در روز دوشنبه انجام گرفت که در آن پایتخت امارات متحده عربی هدف قرار داده شد، اما این حملات پهپادی مورد ادعای حوثی ها بیشتر شبیه هشداری برای دخالت امارات در یمن بود. از زمان حمله مرگباری که در اواخر دسامبر علیه عربستان سعودی انجام شد، ابوظبی حمایت خود را از ائتلاف نظامی به رهبری ریاض در حمایت از نیروهای طرفدار دولت یمن، کمک به بازپس گیری استان شبوه از شورشیان و همچنین دفع حمله حوثی ها در مأرب تشدید کرده است. از روز دوشنبه تا سه‌ شنبه این هفته، عملیات انتقام‌ جویانه اماراتی ها در یمن بر مناطق اطراف صنعا (از سال ۲۰۱۴ تاکنون در دست حوثی ها بوده) متمرکز شده است که در آن نیروهای ائتلاف حملات خود را چند برابر کرده اند.

«انکار قابل قبول»

در حالی که محموله های تسلیحاتی از ایران به طور مرتب در دریا رهگیری می شود و ائتلاف عربی اخیرا به حضور کارشناسان نظامی ایران و حزب الله لبنان در نزدیکی فرودگاه صنعا اشاره کرده، تهران همیشه حمایت از شورشیان را به غیر از جنبه سیاسی آن رد کرده است. علی فتح الله نژاد، محقق موسسه «ایسام فارِس» در دانشگاه آمریکایی بیروت بر این عقیده است که از سویی، ایران قدرت خود در آسیب رسانی را نشان می دهد و از سوی دیگر «می‌تواند ادعا کند که نیروهای کمکی آن صرفا در راستای اهداف خود و در چارچوب مبارزه مشروع علیه متجاوزان عمل می‌کنند؛ به عبارت دیگر، انکار قابل قبول.»

برای ایران، حل مناقشه در یمن حتی باید مستقیما از طریق حزب الله انجام شود. با انتقاد از جمهوری اسلامی به دلیل نقشش در جنگ در کنار حوثی ها، ریاض و ابوظبی حزب الله را در مرکز مناقشات دیپلماتیک قرار داده اند که چندین ماه است باعث رویارویی در لبنان شده است. در محاصره لبنان که تنها نام «محاصره» در آن ذکر نمی شود، حزب‌الله اخیرا با حمایت از گردهمایی مخالفان رژیم سعودی در حومه جنوبی بیروت و با بازگرداندن برچسب «تروریست» به عربستان سعودی، شرط بندی تازه ای بر تشدید تنش ها انجام داده است. مواضعی که باعث تضعیف امید بخشی از طبقه سیاسی برای کمک کشورهای ثروتمند خلیج فارس در غلبه بر بحران جدی اقتصادی لبنان شده است. شیخ نشین های نفتی در سال‌های اخیر به فاصله گرفتن خود از بیروت ادامه داده‌اند، چرا که از سلطه شدید حزب‌الله بر دولت لبنان ناراضی هستند. این شیخ نشین ها اکنون در عراق، یعنی جایی که وضعیت سیاسی به دلیل رد نتایج انتخابات در اکتبر گذشته توسط شبه نظامیان طرفدار ایران که شکست بزرگی را متحمل شدند، مسدود مانده است، منفعت بیش تری دارند. گروه‌های مسلح در عراق، امارات را به‌ ویژه به دلیل تقلب مرتبط با سیستم رای‌ گیری الکترونیکی که اخیرا در این کشور راه‌ اندازی شده است، مقصر می‌دانند و بنابراین مرتبا ابوظبی را با حملات پهپادی یا موشکی تهدید می‌کنند. با این حال، قدرت آسیب رسانی آنها محدود به مرزهای عراق است و پی در پی به اهدافی در بغداد، به ویژه در منطقه بسیار امن سبز که ادارات دولتی و سفارتخانه های خارجی در آن قرار دارند، حمله می کنند.

دوز ظریف

علی آلفونه، کارشناس ایران در موسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن، می گوید: با این حال، «از نظر تهران، هیچ تناقضی بین تحریک و تنش‌زدایی وجود ندارد». این رویکردی است که پیش از این در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی به کار گرفته شده بود و با حملات به تاسیسات شرکت نفتی سعودی آرامکو در سپتامبر ۲۰۱۹ که شورشیان یمن آن را بر عهده گرفته، اما واشنگتن و ریاض آن را به تهران نسبت دادند، به اوج خود رسیده بود. به دنبال این حمله که در مقیاسی بی سابقه انجام می شد، امارات به طور مخفیانه شیخ طحنون بن زاید، مشاور امنیت ملی و برادر ولیعهد ابوظبی را برای کاهش تنش ها به تهران اعزام کرد. علی آلفونه تاکید می‌کند که در حالی که دشمنان ایران عموما مماشات می‌کنند، «جای تعجب نیست که این کشور به تحریکات خود با امید کسب امتیازات بیشتر ادامه می‌دهد». این دوز ظریف را می‌توان در میان پیام رهبر ایران، آیت الله علی خامنه‌ای دید که ۱۰ روز پیش تاکید کرد ایران «تسلیم فشار دشمن نخواهد شد» اما «مذاکره و تعامل با دشمن داستان دیگری است.»

با این حال، در دسامبر گذشته، مذاکرات هسته ای ایران در بحبوحه بدبینی های حاشیه ای در وین از سر گرفته و باعث شد تا همین نماینده اماراتی بار دیگر برای دیدار رسمی با همتای خود و رئیس جمهور ابراهیم رئیسی به پایتخت ایران سفر کند. مذاکرات هسته ای، با هدف بازگشت به توافق ۲۰۱۵، که ایالات متحده به طور یکجانبه در سال ۲۰۱۸ تحت ریاست جمهوری دونالد ترامپ از آن خارج شده، قدرت چانه زنی را به ایرانی ها هم در مقابل دولت ایالات متحده و هم در مقابل متحدانش که جو بایدن می گوید می خواهد به آنها توجه کند، بازگردانده است. این در حالی است که برنامه بالستیک و فعالیت های منطقه ای ایران در لیست مذاکرات نیست و باید موضوع مذاکرات جداگانه ای باشد. همین هم باعث شده تا عربستان سعودی در آوریل گذشته گفت وگوی محرمانه دوجانبه ای با تهران را از طریق بغداد آغاز کند که هدف اصلی آن یافتن راهی برای خروج از بحران یمن بود. در پی این نزدیکی، اخیرا سه گذرنامه دیپلماتیک برای نمایندگان ایرانی سازمان همکاری اسلامی مستقر در جده صادر شده است.

هفته گذشته، نشانه‌های دیگر پیشرفت در پرونده هسته‌ای با سفر حسین امیرعبداللهیان، رئیس دستگاه دیپلماسی ایران  به عمان که به طور سنتی به عنوان واسطه با کشورهای خلیج فارس عمل می کند و سپس به قطر که جمهوری اسلامی با آن روابط خوبی دارد، نمایان شد. این سفر وزیر امور خارجه ایران که شبیه دستی دراز شده برای دوستی بود، بازتاب سخنان وی در اجلاس منطقه‌ای بغداد که در آگوست گذشته با همکاری فرانسه و عراق برگزار شد و در آن از «امنیت پایدار منطقه‌ای با مشارکت کشورهای منطقه» حمایت می کرد، بود. بنابراین، ایران «چهره بی گناه» خود را با برداشتن گام‌هایی، هرچند محدود و غیر اساسی، برای تنش زدایی با دشمنان منطقه‌ ای خود، ریاض و ابوظبی، که همسویی نزدیکی با ایالات متحده دارند، نشان می‌دهد. علی فتح الله نژاد خاطرنشان می کند: این باید به ژست حسن نیت نه تنها نسبت به واشنگتن، بلکه به اروپا نیز تلقی شود. اما این امر مانع از آن نمی شود که جمهوری اسلامی در صورت شکست مذاکرات در وین، به شرق، به ویژه به چین و روسیه، آن هم در شرایطی که تحت تحریم های آمریکا است، روی آورد. تهران پیش از این با پکن قراردادهای راهبردی امضا کرده و اکنون در حال آماده سازی قرارداد همکاری ۲۰ ساله با مسکو است.