«سپاه» قفل موشک‌های عمودپرتاب را می‌شکند؟

تصاویر ماهواره‌ای نشان‌دهنده روند تکمیل شناورهای رده شهید سلیمانی است که به طور همزمان در بوشهر، بندرعباس و قشم توسط صنایع شهید محلاتی سپاه، وزارت دفاع و بخش خصوصی در حال ساخت هستند. تصاویر بازدید رئیس جمهوری از صنایع دریایی در بندر بوشهر در حوالی نیمه مهرماه 1400 هم نشان داد که شناور رده شهید سلیمانی در دست ساخت در این بندر تا چه حد پیشرفت داشته است.

تصویری از شناور شهید سلیمانی در بازدید رئیس جمهور از بوشهر

پیش‌تر در گزارشی در سایت خبرگزاری و نیز صفحه اینستاگرام گروه دفاعی تسنیم (که چندی پیش توسط اینستاگرام مسدود شد) پس از بازدید مذکور به معرفی شناور شهید سلیمانی و شناور شهید ناظری که به نوعی تجربه قبلی سپاه در استفاده از طراحی کاتاماران برای شناورهای نظامی بوده پرداختیم.

سپاه با شناور «شهید سلیمانی» به اقیانوس‌ می‌رود؟

آخرین تصویر ماهواره‌ای در دسترس از شناور شهید سلیمانی در حال تکمیل در بندرعباس که مربوط به کمتر از 3 ماه قبل است

شناور شهید ناظری

اما اکنون که به واسطه وعده فرمانده نیروی دریایی سپاه مبنی بر تحویل شناور رده شهید سلیمانی تا پایان سال 1400 احتمال رونمایی از این شناور نزدیک‌تر از هر زمانی است، با توجه به داشتن هر دو قابلیت تهاجمی و دفاعی به طور همزمان، به گمانه زنی راجع به ترکیب تسلیحاتی این شناور می‌پردازیم.

قبلاً در تصویر زیر به گمانه‌زنی محل‌های استقرار موشک‌های مختلف ضد کشتی و پدافندی شناور شهید سلیمانی اشاره کرده بودیم. بدیهی است که محل استقرار افقی و ثابت برای موشک‌های پدافند هوایی مطلوب نیست و احتمالاً در دو مقر زاویه‌دار به سمت طرفین بدنه، موشک‌های کروز نصب می‌شود. در نتیجه محل‌های باقی‌مانده برای موشک‌های پدافند هوایی در دو محل نزدیک پل فرماندهی شناور و طبیعتاً به صورت عمودپرتاب خواهد بود.

در زمینه موشک‌های تهاجمی، شناورهای سپاه از دیرباز مجهز به انواع موشک‌های کروز برد کوتاه تا بلند بوده‌اند. از نمونه‌های اولیه کوثر با برد 15 کیلومتر در دهه 1370 تا ظفر با برد 25، نصر با برد 35 و در سال‌های اخیر موشک نصیر با موتور جت و برد 90 کیلومتر روی قایق‌های تندروی این نیرو نصب و به‌کارگیری شده‌اند. در جریان تحویل انبوه شناورهای جدید به ندسا در آذر 1400 مشخص شد که قایق‌های این نیرو به موشک‌های کروز جدیدی با برد 150 کیلومتر مجهز شده‌اند که احتمالاً توسعه بیشتری روی موشک‌های نصیر صورت گرفته است.

انواع موشک‌های کروز روی شناورهای سبک و سنگین ندسا

اما شناورهای رزمی رده تندر یا قدر که ساخت چین بوده و در اوائل دهه 1370 برای ندسا خریداری شده‌اند در ابتدا به موشک نور با برد 120 کیلومتر مجهز بودند. در ادامه نمونه بهسازی شده نور با برد 170 و در دهه 1390 موشک‌های قادر با برد 200 تا 220 کیلومتر و در نهایت موشک قدیر با برد 300 کیلومتر در شناورهای مذکور جایگزین موشک‌های نور شدند.

در سال‌های اخیر هم خبر عملیاتی شدن موشک کروز برد 700 کیلومتر داده شد و در مهرماه 1400 نیز از تجهیز ندسا به کروز برد 2000 کیلومتر در آینده نزدیک توسط فرمانده کل سپاه خبر داده شد. اینکه این دو موشک یعنی کروزهای برد 700 و 2000 کیلومتر از ابتدا برای نصب روی شناور توسعه یافته‌اند یا سکوی ساحلی مشخص نیست اما با توجه به اینکه صنعت دفاعی کشور در ساخت انواع موشک‌های کروز با برد بیش از 1300 کیلومتر تبحر بالایی یافته این احتمال که کروز برد بلند دریایی ندسا از روی شناورها پرتاب شود را بسیار تقویت می‌کند.

موشک ضد کشتی شهید ابومهدی

موشک کروز برد 2000 کیلومتری سپاه می‌تواند بیش از هر چیز شبیه به موشک ضد کشتی ابومهدی با برد بیش از 1000 کیلومتر باشد که در سالروز صنعت دفاعی کشور در انتهای مرداد 1399 رونمایی شد. هر یک از سه موشک قدیر با برد 300، موشک کروز برد 700 و کروز برد 2000 یا ترکیبی از آنها می‌تواند در نقش موشک تهاجمی در شناور شهید سلیمانی مورد استفاده قرار گیرد.

در زمینه موشک‌های پدافندی تا سال گذشته در شناورهای سپاه تنها موشک‌های دوش‌پرتاب مشاهده شده بود اما آزمایش سامانه پیشرفته سوم خرداد روی شناور تدارکاتی شهید سیاوشی و بعداً مشاهده این سامانه روی ناو چندمنظوره شهید رودکی نشان داد که پای سامانه‌های پدافند هوایی بومی ساخت سپاه به راحتی به شناورهای نیروی دریایی آن هم باز می‌شوند.

سامانه سوم خرداد چند بار روی شناور شهید سیاوشی مشاهده شده است

لازم به ذکر است که سامانه سوم خرداد و نسل قبل از آن یعنی رعد، از موشک‌هایی با برد 50 و سپس 75 و در حال حاضر برد بیش از 100 کیلومتر و ارتفاع درگیری 23 تا 27 کیلومتر استفاده می‌کند. سوم خرداد دارای رادار آرایه فازی با قابلیت درگیری همزمان با 4 هدف و شلیک دو موشک به هر کدام برخوردار بوده و رادار و موشک و اتاق کنترل روی یک خودرو مستقر هستند.

در بهار 1400 موشک جدید و برد کوتاه تا متوسط 9 دی با برد 20 تا 30 کیلومتر روی سامانه سوم خرداد و به نام سامانه 9 دی عملیاتی شد. در جریان رونمایی سامانه مذکور قابلیت درگیری همزمان با 32 هدف در هر گردان سامانه 9 دی اعلام شد که در گزارش مربوط به این سامانه مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت که یک نتیجه حاصله، احتمال افزایش قابلیت درگیری همزمان هر پرتابگر با 8 هدف بود. اما نکته مهم این است که سامانه سوم خرداد در حال حاضر قابلیت رزمی در برد کوتاه تا متوسط به بالا را به واسطه استفاده از دو نوع موشک به دست آورده است.

قابلیت عملکرد رادار و شلیک موشک این سامانه نیز قبلاً روی شناورهای دریایی آزمایش شده است. در نتیجه صرف نظر از هر عامل محدودکننده‌ای، موشک‌های سوم خرداد (نسل آخر معرفی شده از موشک‌های طائر) و موشک 9 دی دو گزینه قابل استفاده به همراه رادار کوچک و جمع و جور سوم خرداد روی شناورهای نیروی دریایی سپاه هستند.

سامانه 9 دی و شلیک موشک از آن

اما عامل محدودکننده این دو موشک برای به‌کارگیری روی شناور شهید سلیمانی، شیوه پرتاب زاویه‌دار آنها است. همان‌طور که قبلاً مطرح شد قوی‌ترین احتمال در زمینه چینش تسلیحات روی شناور شهید سلیمانی مطابق تصویر ماهواره‌ای در دسترس به شکل مطرح شده در بندهای پیشین است که در نتیجه محل‌های افقی به موشک‌های کروز ضد کشتی می‌رسد.

بنابراین در صورت استفاده از سوم خرداد و 9 دی این موشک‌ها باید به شیوه‌ای، عمودپرتاب شده باشند. این شیوه می‌تواند استفاده از پرتاب سرد یا گرم (با موتور خود موشک‌ها یا یک موتور شتاب‌دهنده اولیه) باشد.

در هر صورت استفاده از روش پرتاب سرد یا پرتاب با موتور خود موشک با توجه به روش کنترل فعلی این موشک‌ها یعنی بالک آیرودینامیکی و نه کنترل بردار رانش باید در نسخه دریایی آنها موتورهای راکتی کوچک دَوَران‌دهنده موشک حول محورهای عمود بر محور طولی (عرضی/ارتفاعی) هم به‌کارگیری شود تا جهت موشک به سمت کلی هدف بلافاصله پس از بالا آمدن از داخل محفظه‌های پرتاب اصلاح گردد.

در صورت استفاده از یک موتور شتاب‌دهنده اولیه برای شلیک موشک وظیفه تغییر جهت هم می‌تواند بر عهده همین بخش قرار داده شود. لازم به ذکر است که پرتاب گرم با استفاده موتور خود موشک سبب کاهش قابل توجه برد درگیری این موشک‌ها خواهد شد.

اما یک گزینه دیگر هم در بین محصولات سپاه وجود دارد که در صورت تمایل به استفاده در شناور شهید سلیمانی، مشکل گفته شده برای سوم خرداد و 9 دی را هم نخواهد داشت و آن هم سامانه دزفول است. این سامانه برد و ارتفاع کوتاه که در رزمایش مشترک پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت 1400 برای اولین بار مشاهده شد، اساساً از موشک‌های عمودپرتاب به شیوه پرتاب سرد استفاده کرده که به برد 12 و ارتفاع 6 کیلومتری می‌رسند.

سامانه دزفول و شلیک موشک از آن به شیوه پرتاب سرد

این سامانه همچون سلف خود یعنی تور-ام-1 قابلیت درگیری با موشک‌های کروز و مهمات پرتاب شده از هواگردهای دشمن را دارد و از این جهت برای دفاع هوایی یک شناور بسیار مطلوب است.

به علاوه طراحی فشرده این سامانه که رادارهای کشف، ردگیری، سامانه اپتیک مرئی و حرارتی و موشک‌های آماده به شلیک آن روی یک فضای محدود در کامیون جانمایی شده‌اند آن را برای به‌کارگیری در فضای محدود شناور نظامی هم ایده‌آل می‌کند.

یک بلوک چهارتایی از موشک‌های سامانه تور-ام-1 که دزفول مشابه آن است

اما اندازه‌گیری محل‌های قابل استقرار موشک‌ها روی تصویر ماهواره‌ای شناور شهید سلیمانی هم اطلاعات جالبی را در اختیار قرار می‌دهد. اندازه‌گیری ثبت شده در تصویر زیر که تقریبی و دارای خطای احتمالی 5 درصدی است نشان می‌دهد که عرض محل افقی زاویه‌دار رو به بیرون که مناسب کروزهای ضد کشتی است حدود 3.1 متر و طول آن تا قسمت پله‌دار، 7 متر است. محل‌های قرارگیری موشک‌های عمودپرتاب هم مقاطع مربعی به طول حدود 3.3 متر دارند.

در تصویر فوق عرض عرشه بالگرد هم در حدود 14.5 متر به دست آمده و طول و عرض کلی شناور هم به ترتیب 65 و حدود 18.5 متر است. نکته مهمی از مقایسه نسبی عرض محل قرارگیری موشک‌های کروز ضد کشتی با عرض پرتابگر موشک‌های نور/قادر/قدیر و نیز ابومهدی می‌توان دریافت؛ در حالی که عرض هر جعبه پرتاب یا کنیستر موشک‌های قدیر و هم‌خانواده‌های قبلی آن بین 90 تا 95 سانتیمتر و برای موشک ابومهدی 80 تا 85 سانتیمتر است عرض محل موشک‌های کروز در ناو شهید سلیمانی بسیار بیشتر از مقدار مورد نیاز برای دو موشک به سبک و سیاق مرسوم فعلی شناورهای نظامی کشور بوده و عملاً امکان قرارگیری سه موشک از انواع مذکور را دارد.

در نتیجه شناور شهید سلیمانی با 6 موشک کروز ضد کشتی پس از شناور شهید رودکی با 8 موشک کروز، دارای بیشترین تعداد موشک ضد کشتی در بین شناورهای عملیاتی کشور خواهد شد.

پرتابگر سه تایی ساحلی موشک قدیر

پرتابگر موشک ابومهدی

اینکه آیا هر سه موشک نصب شونده در جایگاه مشابه هستند یا متنوع، مطلبی است که می‌توان گمانه‌های مختلفی برای آن طرح کرد. صرفاً در نظر گرفتن ابعاد جایگاه موشک‌های کروز و اینکه هر هدفی ارزش شلیک موشک برد 2000 کیلومتری یا 700 کیلومتری را ندارد می‌تواند این گمانه را هم مطرح سازد که تحت شرایطی ممکن است موشک‌های برد 150 کیلومتری با پرتابگرهای دو تایی سوار شده روی هم در کنار سه پرتابگر کروزهای برد بلند جایدهی شود. زیرا عرض جایگاه مذکور نزدیک به 40 سانتیمتر از مجموع عرض سه پرتابگر موشک‌های قدیر در قسمت‌های جلویی محل مذکور بیشتر است.

در مورد جایگاه موشک‌های پدافندی برای موشک‌های 9 دی و دزفول تخمینی از ابعاد جعبه‌های پرتاب آنها وجود دارد اما برای موشک سوم خرداد که تا کنون فاقد جعبه یا کنیستر بوده باید دست کم دهانه بال این موشک را در شرایط قرارگیری روی پرتابگر در نظر گرفت.

موشک‌های سامانه دزفول قطر تقریبی 23.5 و محفظه پرتاب آنها مقطع مربعی به طول کمتر از 30 سانتیمتر دارد. موشک 9 دی هم قطر حدود 24 تا 27 و پرتابگری با ابعاد مقطع 43 تا 48 سانتیمتر دارد. در مورد موشک 9 دی باید در نظر داشت که در سامانه‌های پدافند هوایی مختلفی در دنیا موشک برد کوتاه تا متوسط را با افزودن بوستر به موشک‌هایی با برد متوسط به بالا تبدیل می‌کنند. این امر در مورد 9 دی هم قابل انجام بوده و به راحتی می‌تواند پایه‌ای برای ساخت موشک دو مرحله‌ای با برد 60 تا 70 کیلومتر در کاربرد دریایی و عمودپرتاب باشد.

در موشک‌های سوم خرداد که طول نزدیک به 6 متر دارند باید در نظر داشت که از ارتفاع سازه میانی ناو شهید سلیمانی تخمینی در حال حاضر در دست نیست و صرفاً با اتّکا به تصویر بازدید رئیس جمهور به نظر می‌رسد که این سازه ارتفاع کافی داشته باشد. در این صورت موشک سوم خرداد با طول کمتر از 6 متر و بیشترین فاصله نوک بالها که در حدود 65 سانتیمتر است به پرتابگری با عرض مقطع نزدیک به 70 سانتیمتر نیاز خواهد داشت.

نمای گرافیکی فرضی که در آن موشک‌های کروز در دو مجموعه سه‌تایی و سیلوهای عمودپرتاب در در مجموعه 49 تایی نمایش داده شده‌اند

با این حساب در هر یک از دو جایگاه نصب موشک‌های عمودپرتاب با در نظر گرفتن چندین سانتیمتر فاصله برای ساز و کار اتصال جعبه‌های پرتابگر به سازه داخلی ناو، امکان جایدهی 16 موشک سوم خرداد یا حداقل 36 جعبه پرتاب موشک 9 دی یا 121 جعبه پرتاب موشک سامانه دزفول وجود دارد و در مجموع این اعداد باید دو برابر شود.

البته نگاهی به معماری سامانه‌های پرتاب عمودی چند منظوره در کشورهایی مانند روسیه و آمریکا نشان می‌دهد که امکان استفاده ترکیبی از موشک‌های مختلف در یک بلوک پرتاب عمودی هم وجود دارد. ضمن اینکه گونه‌هایی از موشک‌های کروز هم در شناورهای جدید به صورت عمودپرتاب نصب می‌شوند تا تعداد موشک‌های در دسترس برای عملیات تهاجمی هرچه بیشتر شود. مانند شناورهای کلاس بویان در نیروی دریایی روسیه که موشک‌های کروز تهاجم زمینی عمودپرتاب خود را از دریای کاسپین به اهدافی در خاک سوریه شلیک کردند.

افزودن همین توانمندی در شناورهای شهید سلیمانی یا نمونه‌های توسعه یافته از آن در صورت توسعه کروزهای عمودپرتاب در ایران می‌تواند اثرگذاری راهبردی به این شناورها بدهد.

تنوع موشکی مطرح شده در این گزارش برای شناور شهید سلیمانی اولاً با فرض پدافند هوایی بودن موشک‌ها و دوماً با فرض استفاده از داشته‌های نیروی هوافضای سپاه در نیروی دریایی آن بود و موشک‌های پدافندی ساخت وزارت دفاع مورد بحث قرار نگرفت.

سامانه پدافند هوایی زوبین

البته لازم است تا از سامانه پدافند هوایی زوبین هم یاد کرد که طبق اطلاعات منتشر شده دارای نسخه دریاپایه‌ای تحت عنوان نواب است. این سامانه که به نظر برد موشک‌های آن متوسط به پایین یا کوتاه‌برد است قرار است در شناورهای نیروی دریایی ارتش مورد استفاده قرار گیرد و به واسطه طراحی با دیدگاه کاربرد دریاپایه گزینه آماده‌ای برای نیروی دریایی سپاه هم خواهد بود.

در این صورت و با فرض اینکه پرتابگرهای این سامانه با همان فاصله مورد استفاده در نسخه زمین‌پایه روی شناور نصب شوند (که فرضی دور از واقعیت است اما برای سهولت محاسبه آن را در نظر می‌گیریم) حداقل 25 موشک نواب در هر یک از دو محل استقرار موشک‌های عمودپرتاب شناور شهید سلیمانی قابل جایدهی است. در صورت چینش فشرده‌تر مشابه تصویر بلوک چهارتایی موشک‌های سامانه تور، این تعداد به 36 موشک نواب در هر محل استقرار قابل افزایش است.

در زمینه راداری همان‌طور که قبلاً اشاره شد رادار سامانه سوم خرداد که از نوع آرایه فازی است قابلیت تأمین داده برای موشک‌های سوم خرداد و 9 دی را دارد و می‌تواند در نقش کشف اهداف برای دزفول هم عمل کند.

این رادار به واسطه حجم کم خود قابلیت نصب روی شناور شهید سلیمانی را به تعداد بیش از یک عدد دارد. رادار سامانه نواب هم که اساساً ابعاد کوچکی داشته و به راحتی روی یک دکل کوچک در هر شناور حتی چند ده تنی قابل نصب است.

تصاویر ماهواره‌ای از صنایع شهید محلاتی در بوشهر و فروند دیگری از ناو شهید سلیمانی

به‌کارگیری 6 موشک کروز روی شناور شهید سلیمانی و البته 8 موشک کروز روی ناو شهید رودکی نشان دهنده تمایل ندسا به افزایش پایایی رزمی شناورهای خود در حوزه نبرد سطحی است که نسبت به عرف فعلی استفاده از 4 موشک کروز روی شناورهای رزمی در کشور بیشتر است. اما در عرصه پدافندی به نظر می‌رسد که در نظر گرفتن این حجم از موشک‌های دفاع هوایی قابل حمل توسط شناور در ندسا، با دیدگاه خاصی صورت گرفته است.

در واقع در صورت صحت گمانه‌زنی مطرح شده در این گزارش در مورد تعداد موشک‌های پدافندی باید گفت اولاً برخورداری از دفاع موشکی مستحکم در شناور شهید سلیمانی این امکان را به آن می‌دهد که در مواجهه با دشمنی دارای قدرت هواپایه در فواصل خارج از پوشش سامانه‌های پدافند هوایی موشکی ارتش و سپاه که در سواحل مستقر هستند در دریا عمل کند. به علاوه همین حجم موشکی سبب می‌شود تا شناور شهید سلیمانی علاوه بر امکان دفاع کافی از خود بتواند از گروه قایق‌های پرسرعت هم در عملیات‌های تهاجمی پشتیبانی کرده و چتر دفاع هوایی مؤثری در برابر بالگردها و پهپادهای دشمن مجهز به موشک‌های تاکتیکی برد کوتاه همچون هلفایر و جاگم و بریمستون فراهم کند.

همچنین در عملیات‌های آبی خاکی هم شناورهای رده شهید سلیمانی امکان ایجاد پوشش پدافندی برای لندینگ‌کرافت‌ها و سایر شناورهای نزدیک شونده به ساحل را دارند؛ کاری که تجهیز ناو شهید رودکی به سامانه سوم خرداد و آزمایش این سامانه روی شناور تدارکاتی شهید سیاوشی نشان داد قبلاً به آن اندیشیده شده است.

فروند دیگری از شناور شهید سلیمانی در حال ساخت در یک مجموعه دانش‌بنیان در جزیره قشم

در زمینه پوشش عملیات‌های آبی خاکی، نگاهی به شناورهای خارجی نشان می‌دهد که تجهیز به موشکهای تاکتیکی برد کوتاه سطح به سطح مانند قائم114 با برد 10 کیلومتر یا شفق2 با برد 20 کیلومتر هم ارزش بسزایی به شناور شهید سلیمانی برای در هم کوبیدن استحکامات ساحلی دشمن و سهولت عملیات تخلیه واحدهای آبی خاکی در نزدیکی ساحل دشمن خواهد داد.

این امر در ناوهای آبی خاکی رده هنگام در ارتش هم با استقرار راکت‌انداز 30 لوله‌ای کالیبر 122 میلیمتری دیده شده که امروزه با موشک‌های نقطه‌زن قدرتمند هم قابل تکمیل است.

نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال‌های اخیر نشان داده است که برای غلبه بر محدودیت‌ها و در جهت اجرای هرچه بهتر مأموریت‌های محوّله از ستادهای بالاتر با بهره‌گیری صحیح از تمامی امکانات موجود و اعتماد به متخصصان جوان می‌توان نه تنها مرزهای خودساخته محدودیت‌ها را در مدتی کوتاه از بین برد بلکه تحریم‌های قدرت‌های خارجی را نیز بی‌اثر کرد.

شناور شهید ناظری در سال‌های اخیر و شناور شهید سلیمانی و نیز شهید ابومهدی که آن هم از طراحی جدید در ظاهر و بدنه برخوردار است نمونه‌هایی از این نگاه انقلابی برای افزایش سریع و قابل توجه توان رزم آن هم در عرصه دریا با پیچیدگی‌های خاص خود است.