جای پای محکم ایران در سوریه

مداخله ایران در جنگ داخلی سوریه باعث شد تا مواضع ایران در سوریه تحکیم یابد. ایران به این کشور، گروه های مسلح خارجی اعزام و از میان سوری ها گروه های مسلح استخدام کرد.

طی سال های اخیر، برخی از کشورهای عربی تلاش ها خود را برای عادی سازی روابط با سوریه افزایش داده اند. این عقیده مطرح است که در نهایت، سوریه به دیپلماسی منطقه ای اعراب باز خواهد گشت. این پرسش مطرح است: با توجه به این که برخی از کشورهای عربی می توانند، از روابط تحکیم یافته خود با سوریه برای تضعیف و عقب راندن تهران استفاده کنند، چگونه ایران تلاش خواهد کرد تا دستاوردهایش در سوریه را حفظ کند؟

از زمان آغاز جنگ داخلی در سوریه، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نقش مهم و حیاتی را در حمایت از نظام بشار اسد ایفا کرد. ژنرال قاسم سلیمانی در سال 2011، ماموریت مستشاری سپاه پاسداران را در سوریه عهده دار شد. این حمایت با توجه به تعداد زیادی از سربازان فراری در میان نیروهای سوریه، بسیار مهم بود. در سال های بعد، ایران از حزب الله و گروه های مسلح عراقی در درگیری ها حمایت کرد و سردار سلیمانی نقش اصلی را در هماهنگی فعالیت ها ایفا کرد.

حمایت روسیه که با مداخله نظامی ایران تقویت شد، جریان درگیری ها را به نفع بشار اسد تغییر داد. ایران به نوبه خود، بیش از 300 موضع نظامی در سوریه را در اختیار دارد. نیروهای نیابتی سپاه پاسداران نیز در نقاط استراتژیک در سراسر سوریه متمرکز هستند.

در ابتدا، مداخله ایران در مناقشه سوریه، از ماهیت تدافعی برخوردار بود. ایران فقط می خواست، بشار اسد را در قدرت نگه دارد. سرنگونی اسد، منافع راهبردی و کلیدی تهران و از جمله، دسترسی از طریق سوریه به دریای مدیترانه را به خطر می اندازد. ترس تهران در سال 2013 و با ظهور داعش که کنترل بر بسیاری از مناطق شرقی سوریه را به دست گرفت، به حقیقت پیوست. استان دیرالزور در مرز با عراق، تحت نفوذ داعش قرار گرفت که مستقیما، مسیر زمینی ایران به سوریه را با تهدید مواجه می کرد.

در سال 2017، نیروهای سوری با مشارکت شبه نظامیان تحت حمایت سپاه پاسداران ایران، کنترل بر دیرالزور را مجددا در دست گرفتند. سپاه و جناح های تحت کنترل آن در این استان باقی ماندند. افزون بر آن، نخستین پایگاه نظامی به نام امام علی (ع) در آنجا تشکیل شد. بدین ترتیب، ایران با نفوذ مستقیم، بر گذرگاه های مرزی اصلی سوریه به عراق دست یافت و مسیر زمینی ایران از طریق عراق و سوریه به لبنان را تحکیم کرد و در نتیجه، نفوذ خود را در منطقه افزایش داد.

دولت بشار اسد برای غلبه همه جانبه بر پیامدهای مناقشه طولانی مدت در سوریه، به کسب مشروعیت در سطح منطقه و جذب سرمایه گذاری های خارجی نیاز دارد. عادی سازی روابط با قدرت های بزرگ منطقه ای که بازگشت به اتحادیه عرب را به همراه خواهد داشت، به بشار اسد فرصت خواهد داد تا به دنبال اهدافش باشد.

اخیرا، اردن، مصر و الجزایر نشانه هایی از تعمیق فعالیت دیپلماتیک با سوریه نشان داده اند. در این میان، بزرگترین هدف بشار اسد، عادی سازی روابط با کشورهای ثروتمند و پیشرفته در حاشیه خلیج فارس است. رئیس جمهوری سوریه در احیای روابط با امارات متحده عربی و بحرین و از طریق جذب سرمایه گذاری های محدود، به موفقیت های مشخصی دست یافته است. اما، سرمایه گذاری پایدار کشورهای حاشیه خلیج فارس در سوریه و عادی سازی روابط با عربستان سعودی به این وابسته است که آیا سوریه حضور ایران را در خاک خود محدود خواهد کرد، یا خیر. با توجه به تهدید امنیتی که نفوذ ایران در عراق و یمن برای کشورهای حاشیه خلیج فارس ایجاد می کند، انگیزه امارات متحده عربی و عربستان سعودی برای مقابله با ایران در سوریه رو به افزایش است.

در پایان سال 2021، سوریه نشان داد که برای کاهش نفوذ ایران در این کشور آمادگی دارد. با این وجود، در سال های آینده، به احتمال زیاد، دمشق در اقدامات خود علیه ایران محتاطانه تر عمل خواهد کرد. در نهایت، بشار اسد که حفظ قدرت برایش اولویت دارد، متوجه خواهد شد که مداخله ایران به حفظ نظام او کمک کرده است. تعداد زیادی از شبه نظامیان حامی ایران همچنان در خاک این کشور فعال هستند و حذف آنان، نظام اسد را آسیب پذیرتر خواهد کرد.

به رغم عدم علاقه آشکار به عادی سازی روابط میان سوریه و دیگر کشورهای عربی، ایران می تواند، از این امر، منافع سیاسی، اقتصادی و نظامی کسب کند. در صورتی که تهران شبه نظامیانی را که در سوریه مستقر کرده و تغییرات اجتماعی را که در این کشور آغاز کرده، برای حفظ منافعش در سوریه کافی بداند، می تواند، حضور نظامی خود را در این کشور به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

در سطح بین المللی، بازگشت سوریه به اتحادیه کشورهای عربی نیز برای ایران در سطح دیپلماسی منطقه ای، برتری هایی را به همراه خواهد داشت. از لحاظ اقتصادی، تهران سودهای بیشتری را در قیاس با سوریه کسب خواهد کرد و سوریه نیز قادر خواهد بود، بدهی های انباشته شده خود در طول جنگ، از جمله به ایران را بپردازد.

اگرچه، به احتمال زیاد، ایران از تلاش های سوریه برای عادی سازی روابط با جهان عرب حمایت خواهد کرد، اما این امر، خطرات مشهودی برای ایران به همراه دارد. گسترش حضور اعراب می تواند، به طور جدی، نفوذ ایران را به ویژه، در مناطقی با جمعیت عمدتا سنی تضعیف کند. این روند، می تواند، رقابت شدیدی را میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس برای وفاداری به سوریه ایجاد کند و شرایطی ایجاد شود که هر یک از این کشورها برای تحت تاثیر قرار دادن سوری ها، منابع مالی بیشتری را در این کشور سرمایه گذاری کنند.