نکات ناگفته بهاروند درباره رای دیوان لاهه؛ سیاست خارجی مسابقه فوتبال نیست!

سفیر سابق ایران در انگلستان نوشت: عده ای در کشور ما سیاست خارجی را با مسابقه فوتبال اشتباه گرفته اند و به دنبال برد و باخت قاطع یکی از طرفین هستند.

محسن بهاروند، سفیر پیشین ایران در انگلستان در یادداشتی اختصاصی برای اعتمادآنلاین نوشت:

درباره رای جدید دیوان بین المللی دادگستری درباره شکایت جمهوری اسلامی ایران، طبق آنچه در بیانیه مطبوعاتی دیوان مورخ ۳۰ مارس ۲۰۲۳ دیده می شود- همانگونه که در شکایت ایران هم همینطور بود- رای به دو قسمت تقسیم می شود: 

۱. توقیف دارائی های بانک مرکزی:

دیوان در مورد اموال بانک مرکزی رای به عدم صلاحیت خود داده است. این رای قطعا برای ایران ناامید کننده است. گرچه بصورت کلی و بر اساس حقوق بین الملل عمومی، اقدام آمریکا را غیرقانونی میدانیم ولی ما نتوانسته ایم سندی ارائه کنیم که اثبات کننده صلاحیت دیوان باشد. نباید به مردم خلاف واقع گفت. رای صلاحیتی به همان اندازه رای ماهوی مهم است. در واقع هدف اصلی ما بحث مصونیت دولت ایران و عدم‌ صلاحیت دادگاه ملی آمریکا برای رسیدگی به این پرونده ها بود که در هر صورت علیرغم هزینه سنگین نتیجه ای در این بخش نگرفتیم.

۲. مصادره اموال و دارایی اشخاص خصوصی:

طبق رای دیوان چنین اقدامی نقض عهدنامه مودت ۱۹۵۳ است. در نتیجه عمل آمریکا غیر قانونی اعلام و این کشور ملزم به جبران خسارت شده است. این قسمت رای به نفع ایران است و باید از آن استقبال کرد. مسئله این است که امریکا از عهدنامه مودت خارج شده و استناد به این رای و عهدنامه مودت در موارد مشابه آتی بلاوجه خواهد بود. 

 یک نکته ظریف در این بخش وجود دارد که در آینده می تواند از نظر حقوقی برای ایران قابل استفاده باشد. دیوان استناد آمریکا به عدم استمهال مراجع داخلی exhaustion of local remedies را رد کرده است. این نکته بسیار جالبی است. بصورت عمومی در هر نقض حقی، شاکی ابتدا باید برای احقاق حق خود به مراجع داخلی کشور ذیربط مراجعه کند و در صورت عدم احقاق حق در صورت وجود امکان قانونی به مراجع بین المللی شکایت کند. ولی اگر به هر دلیلی امکان احقاق حق در مراجع ذیربط داخلی وجود نداشته باشد فرد می تواند مستقیما به مراجع بین المللی رجوع کند. رای دیوان به هر حال در این رابطه نیز به زیان امریکا است.  خواندن متن رای در این رابطه برای حقوق دانان مفید خواهد بود.  

جبران خسارت و اجرای احکام

موضوع دیگر بحث جبران خسارت و اجرای احکام است. احکام دیوان بین المللی دادگستری ضمانت اجرا یا اجرای احکام ندارد. در صورت عدم اجرا می توان به شورای امنیت مراجعه کرد که با توجه به عضویت امریکا در شورا کاری نمی توان انجام داد. 

برای تعیین میزان خسارت، دو کشور باید با هم مذاکره کنند یا یکی از طرفین با استدلال از دیوان بخواهد که چنین کاری انجام دهد.پس از تعیین رقم خسارت، مجددا پرداخت آن می تواند با مشکل روبرو شود. 

در هر حال در غیاب حسن نیت و پایبندی به حقوق و عرف بین المللی نمی توان انتظار اجرای این احکام یا هر نوع توافق بین المللی دیگر را داشت. آمریکا باید پایبندی خود به حقوق بین المللی و حسن نیت خود به جامعه بین المللی را اثبات و جبران خسارت کند. در غیر اینصورت طرف ناقض و متمرد خواهد بود.

سیاست خارجی مسابقه فوتبال نیست

عده ای در کشور ما سیاست خارجی را با مسابقه فوتبال اشتباه گرفته اند و به دنبال برد و باخت قاطع یکی از طرفین هستند. متاسفانه در هر اقدامی بوق ها به صدا در می آیند، اعلام پیروزی و شکست می شود، عده ای سرزنش می شوند و عده ای دیگر قهرمان نمایی می کنند. متاسفانه جوی عوام زده بر مسائل سیاسی و اقتصادی کشور حاکم شده که بسیار نامیمون است. 

سیاست خارجی همزمان یک پروسه و یک پکیج( بسته) است. در آن حقوق، سیاست، اقتصاد، جنگ، صلح، مذاکره، شکست، پیروزی و... تجمیع شده اند. باید دید برون داد بسته ای که هر کشوری برای سیاست خارجی خود تعریف می کند، چیست؟ 

آیا برون داد این بسته از نظر اقتصادی، تعاملات سیاسی، جایگاه بین المللی، شایستگی تمدنی و... همان چیزی است که مورد نظر ملت و دولت یک کشور است یا خیر. اگر جواب منفی است باید بیطرفانه عیب یابی و اصلاح شود اگر جواب مثبت است که باید همین روش را تقویت کرد.

بحث شکست یا پیروزی در یک پرونده یا یک مذاکره آنچنان تعیین کننده نیست باید دید در انتهای روز این بسته سیاست خارجی چگونه محصولی را به یک ملت ارائه می کند.