تنش در شمال غرب | خصمانه‌ترین وضعیت روابط تهران و باکو در سه دهه گذشته
تنش‌ها میان تهران و باکو، دو سال و نیم پس از پایان جنگ ۴۴ روزه میان جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان مشهور به جنگ دوم قره‌باغ، همچنان ادامه دارد. تنش‌ها و اتهام‌زنی‌ها در روابط ایران و جمهوری آذربایجان در حالی ادامه پیدا می‌کند که نگرانی‌ها سوءمحاسبه و رویارویی نظامی گسترده در منطقه افزایش پیدا کرده است.
در طول تعطیلات نوروز در حالی که رسانه‌ها از تجمع نظامیان جمهوری آذربایجان در نوار مرزی ارمنستان برای انجام یک عملیات گسترده با هدف تصرف بخش‌هایی از استان سیونیک جمهوری ارمنستان در مرز ایران خبر می‌دادند، منابع غیررسمی در ایران هم از آماده‌باش نیرو‌های ایرانی در شمال غربی کشور برای مقابله با هرگونه اقدام نظامی علیه منافع ایران خبر داده‌بودند.
جمهوری آذربایجان قصد دارد با تصرف بخش‌هایی از خاک ارمنستان یک کریدور زمینی برای اتصال سرزمین اصلی این کشور به جمهوری خودمختار نخجوان ایجاد کند. ایجاد چنین کریدوری در شمال جمهوری اسلامی ایران باعث خواهد شد که مرز‌های زمینی ایران با ارمنستان از بین برود. همزمان با تحرکات نظامی جمهوری آذربایجان، رویداد‌های دیگری نیز رخ داد که نگرانی‌ها در مورد روابط دو کشور را افزایش داده است.
دهم فروردین ماه سال جاری، فاضل مصطفی، یکی از نمایندگان پارلمان جمهوری آذربایجان در مقابل منزلش هدف حمله تروریستی قرار گرفت. هر چند این نماینده آذربایجانی از این سوءقصد جان سالم به در برد، اما آیهان حاجی‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه آذربایجان مدعی شد که در تحقیقات اولیه درباره ترور فاضل مصطفی رهبر حزب نظام بزرگ و نماینده پارلمان آذربایجان اثر انگشت ایران مشاهده می‌شود. یک روز پیش از این سوءقصد وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان، جیحون بایرامف برای افتتاح سفارتخانه این کشور در سرزمین‌های اشغالی فلسطین به اسراییل سفر کرده‌بود. ایران، باکو را متهم می‌کند که با استقرار عناصر اسراییلی در خاک خود، امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را به خطر انداخته است.
محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان، ناتوانی باکو در دستیابی به اهداف خود پس از جنگ ۴۴ روزه را عامل اصلی عصبانیت مقام‌های جمهوری آذربایجان می‌داند. پاک‌آیین به «اعتماد» می‌گوید: «مقام‌های جمهوری آذربایجان به دلیل عدم توفیق در دستیابی به برخی از اهداف منطقه‌ای خودشان عصبانی هستند. باکو تصور می‌کند که مانع اصلی دست نیافتن به اهدافش ایران است که این یک تحلیل اشتباه است. هدف آذربایجان بعد از ورود به جنگ ۴۴ روزه این بود که قره‌باغ را آزاد کند. جمهوری اسلامی ایران هم قبلا همواره از تمامیت ارضی آذربایجان حمایت کرد و رهبر انقلاب هم فرمودند که همه سرزمین‌ها و اراضی آذربایجان باید آزاد شود. جمهوری اسلامی ایران حداکثر حمایت را از جمهوری آذربایجان کرده است.»
سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان می‌گوید: «بعد از جنگ ۴۴ روزه آنچه در توافق مسکو مغفول ماند، آزادی قره‌باغ بود. قره‌باغ آزاد نشد و آزادی کامل آن به مذاکرات طولانی ۵ تا ۱۰ ساله بین باکو و ایروان با نظارت مسکو منوط شد.» پاک‌آیین معتقد است: «مساله آزادی کامل قره‌باغ همچنان به عنوان یک مطالبه مردمی در جمهوری آذربایجان مطرح است که چرا این منطقه از خاک جمهوری آذربایجان بعد از این همه تلفات و سال‌ها جنگ هنوز آزاد نشده است.»
اظهارات ضدایرانی وزیر خارجه اسراییل در حضور همتای آذربایجانی
در سفر جیحون بایرامف، وزیر خارجه جمهوری آذربایجان به اسراییل برای گشایش سفارت این کشور در سرزمین‌های اشغالی فلسطین، الی کوهن، وزیر خارجه رژیم اسراییل در نشست خبری مشترک با وزیر خارجه جمهوری آذربایجان اظهارات ضد ایرانی مطرح کرد و ادعا کرد که در مورد «تهدید ایران» درک مشترکی میان باکو و تل‌آویو وجود دارد. الی کوهن، ساعاتی قبل از مراسم افتتاحیه سفارت، در دیدار با جیحون بایراموف گفت: «اسراییل و آذربایجان درک مشابهی از تهدیدات ایران دارند.» کوهن همچنین افزود: «جمهوری اسلامی علاوه بر تهدید مناطق ما، کل خاورمیانه را هم بی‌ثبات می‌کند.»
در واکنش به این اظهارات، روز یازدهم فروردین ماه ناصر کنعانی، اعلام کرد که تهران از باکو در خصوص این سخنان توضیح خواسته است. کنعانی نوشت: «از دولت آذربایجان خواستیم در مورد سخنان وزیر خارجه رژیم صهیونیستی مبنی بر توافق با آذربایجان برای تشکیل جبهه متحد علیه ایران توضیح دهد.» وی تاکید کرد: «سخنگوی وزارت خارجه آذربایجان طفره رفت و سراغ اتهام‌زنی‌های جدید علیه ایران رفت. آیا تداوم سکوت، مهر تأیید ضمنی بر اظهارات شریک استراتژیک باکو نیست؟» کنعانی تصریح کرد: «رژیم جنایتکار صهیونیستی از نزدیک شدن به کشور‌های مسلمان، هدفی جز ایجاد اختلاف و چنددستگی در امت اسلامی برای تحقق مطامع توسعه‌طلبانه خود ندارد. به برادران و خواهران مسلمان در آذربایجان توصیه می‌کنیم نسبت به نیات واقعی دشمن صهیونیستی هوشیار باشند.»
سه روز بعد آیخان حاجی‌زاده، رییس سرویس مطبوعاتی وزارت خارجه جمهوری آذربایجان از دریافت یادداشتی از سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو خطاب به وزارت خارجه جمهوری آذربایجان در سوم آوریل (دوشنبه) خبر داد. به گفته وی، عباس موسوی سفیر ایران در جمهوری آذربایجان در رابطه با موضوع مذکور به وزارت خارجه این کشور احضار شد.
این رویداد‌ها در حالی رخ می‌دهند که روزنامه هاآرتص ماه گذشته در خصوص شکل‌گیری ائتلاف راهبردی بین اسراییل و آذربایجان، نوشته بود: «باکو در ازای دریافت میلیارد‌ها دلار تسلیحات اسراییلی، به اسراییل امکان داده از یک پایگاه هوایی این کشور برای حملات احتمالی علیه ایران استفاده کند.» گزارشی که اگرچه با سکوت مقامات اسراییل همراه بود، اما مختار محمد‌اف، اولین سفیر آذربایجان در تل‌آویو، در گفتگو با جروزالم پست اینطور عنوان می‌کند که «ارتش اسراییل نخواهد توانست از خاک آذربایجان علیه ایران استفاده کند و جت‌های اسراییلی نیز اجازه سوخت‌گیری در پایگاه هوایی در آذربایجان برای عملیات احتمالی علیه ایران را ندارند.»
اختلاف نظر در مورد کریدور زنگزور
مهم‌ترین مساله مورد اختلاف میان تهران و جمهوری آذربایجان، موضوع تلاش آذربایجان برای ایجاد یک مسیر زمینی از طریق خاک ارمنستان بین سرزمین اصلی و جمهوری خودمختار نخجوان با عنوان کریدور زنگزور است. تهران معتقد است که چنین اقدامی باعث قطع ارتباط مرز‌های زمینی ایران و ارمنستان می‌شود و ژئوپولیتیک منطقه را به شکل چشمگیری تغییر می‌دهد. ایران رسما مخالفت خود را با چنین اقدامی اعلام کرده است و در طول ماه‌های گذشته با انجام رزمایش‌هایی در نوار مرزی شمال غرب کشور، عملا نشان داده که ممکن است در صورت اقدام نظامی جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان، امکان استفاده از زور از سوی ایران وجود دارد. آبان ماه سال گذشته، نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با انجام رزمایشی در شمال غربی کشور، عملیات عبور از رودخانه ارس را تمرین کرد که نشان از جدیت ایران برای مقابله با اقدام احتمالی نظامی جمهوری آذربایجان داشت.
پاک‌آیین می‌گوید: «در پی جنگ ۴۴ روزه جمهوری آذربایجان دنبال این بود که دالان زنگزور را از طریق نظامی و نقض تمامیت ارضی ارمنستان تصرف کند. ایران با این برنامه باکو مخالفت کرد. تمامیت ارضی کشور‌ها برای جمهوری اسلامی ایران یک اصل است. تصور دولت جمهوری آذربایجان این است که تهران از ارمنستان حمایت کرده است. تهران به تمامیت ارضی کشور‌های پیرامونی خود احترام می‌گذارد و با تغییر مرز‌های بین‌المللی مخالف است. ایران همین موضع را زمانی که قره‌باغ و ۷ شهر جمهوری آذربایجان در اشغال ارمنستان بود اعلام کرد، الان هم همین موضع را در مورد کریدور زنگزور دارد. باکو از این موضع ایران ناراحت و عصبانی است.»
گمانه‌زنی‌ها در مورد تغییر سفیر ایران در باکو
ابتدای هفته جاری برخی رسانه‌ها و کاربران در شبکه‌های اجتماعی از تغییر سفیر ایران در جمهوری آذربایجان خبر دادند. این رسانه‌ها گزارش داده‌اند که سید عباس موسوی که از پاییز سال ۱۳۹۹ به عنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران در باکو کار خود را آغاز کرد، بعد از کمتر از سه سال به تهران باز می‌گردد. خبرگزاری تسنیم روز یکشنبه در گزارشی نوشت در آینده نزدیک مجتبی دمیرچی‌لو جایگزین سید عباس موسوی در سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو خواهد شد. دمیرچی لو پیش از این سفیر کشورمان در قزاقستان بوده است.
در حالی جمهوری اسلامی ایران قرار است سفیر جدید خود را در جمهوری آذربایجان معرفی کند که باکو سفیر خود را از تهران فراخوانده است. در پی حمله مسلحانه بهمن‌ماه سال گذشته به ساختمان سفارت جمهوری آذربایجان در تهران که منجر به کشته‌شدن یکی از ماموران امنیتی این سفارتخانه شد، دولت جمهوری آذربایجان اعلام کرد که سفارت خود را در تهران تخلیه می‌کند و علی علیزاده، سفیر خود را از ایران فرا می‌خواند.
محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در آذربایجان می‌گوید: «متاسفانه در بحبوحه تنش‌ها، باکو نتوانست موضوع حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران را نیز به خوبی مدیریت بکند. این اتفاق بسیار اتفاق تلخی بود که یک فرد در آن کشته‌شد و مسوولان ایرانی هم در سطوح بسیار بالا در این مورد ابراز تاسف و همدردی کردند. جمهوری آذربایجان در این مورد شتاب‌زده عمل کرد و فعالیت سفارتخانه خود را در تهران به حالت تعلیق درآورد. تعطیلی سفارت یعنی بستن مسیر‌های دیپلماتیک؛ وقتی مسیر‌های دیپلماتیک بسته می‌شود، مقام‌های کشور‌ها مجبور هستند که از طریق رسانه با یکدیگر صحبت کنند و وقتی که از این مسیر صحبت می‌کنند لحن رسانه‌ای به خودشان می‌گیرند که باعث افزایش سوءتفاهم‌ها می‌شود.»
این دیپلمات پیشین تصریح کرد: «من امیدوارم که جمهوری آذربایجان رویه‌های خود را تعدیل کند و به رویه‌های دیپلماتیک بازگردد. همواره میان کشور‌های همسایه اختلاف‌هایی به وجود می‌آید و این وظیفه دیپلمات‌ها است که گفتگو کنند و این اختلاف‌ها را حل و فصل کنند؛ لذا من امیدوارم که جمهوری آذربایجان هم همین مسیر را انتخاب کند و از مسیر جایگزین کردن رسانه به جای دیپلماسی و طرح اتهام‌های بی‌اساس علیه ایران خودداری کند.»
آیا انتخابات ترکیه بر روابط تهران و باکو اثرگذار خواهد بود؟
۴۰ روز دیگر در ترکیه انتخابات سرنوشت‌سازی برگزار می‌شود که سرنوشت ریاست‌جمهوری رجب طیب اردوغان را در این کشور رقم خواهد زد. دولت ترکیه در جنگ ۲۰۲۰ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان از باکو حمایت‌های گسترده‌ای کرد. ترکیه همچنین از اتصال زمینی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان حمایت می‌کند، چرا که مسیر اتصال زمینی ترکیه به دریای خزر را از طریق خاک جمهوری آذربایجان بدون نیاز به گرجستان ایجاد می‌کند. تازه‌ترین نظرسنجی‌ها در ترکیه نشان می‌دهد که مخالفان اردوغان در انتخابات از او پیش هستند و ممکن است که بتوانند بعد از دو دهه به قدرت او در ترکیه پایان دهند.
محسن پاک‌آیین معتقد است که انتخابات پیش روی ترکیه اثرچندانی بر موضع جمهوری آذربایجان در قبال ایران نخواهد داشت. وی می‌گوید: «بعید است که نتیجه انتخابات ترکیه اثری بر مواضع الهام علی‌اف، رییس‌جمهور آذربایجان داشته‌باشد. مواضع آقای علی‌اف از اختلافات جمهوری آذربایجان با جمهوری ارمنستان منبعث می‌شود. جنگ اصلی بین آذربایجان و ارمنستان است، کشور‌ها و بازگیران دیگر می‌توانند نقشی داشته‌باشند، اما تا باکو و ایروان نخواهند مسائل خودشان را حل کنند، به‌طور طبیعی کشور‌های پیرامونی هم تحت تاثیر اختلافات آن‌ها قرار می‌گیرند.»
دیدگاه تان را بنویسید