راز روابط ایران با قطر ؛ تهران چگونه همه را سورپرایز کرد؟

دیپلماسی ایرانی: بحران شورای همکاری خلیج فارس که از اواخر ماه مه 2017 آغاز شد، در نهایت پس از تلاش ها برای میانجی گری بین قطر و همسایگان عرب آن به پایان رسید. اما رویدادهای پیرامون آخرین جام فوتبال آسیا در ژانویه تا فوریه 2019 در امارات متحده عربی نشان دادند که اختلافات مداوم بین دولت های شورای همکاری خلیج فارس به عمق جامعه نفوذ کرده است. انعکاس اخبار مربوط به وقایع و نحوه رفتار مردم در جریان دیدارهای قطر-عربستان سعودی و قطر-امارات و همچنین فینال جام حذفی بین قطر و ژاپن نشان دادند که بهبود اختلاف بیشتر طول خواهد کشید و حتی ممکن است روابط در برخی سطوح هرگز بهبود نیابد.

2. روابط ایران و قطر

روابط قطر و ایران پیش از بحران خلیج فارس در اوج نبود، چرا که دو کشور عمدتا در درگیری های منطقه ای از جناح های مخالف حمایت می کردند. قطر جنبش حزب الله مورد حمایت ایران در لبنان را یک سازمان تروریستی می خواند و ایران مانند عربستان اتهام حمایت مالی از گروه های افراطی در سوریه را علیه قطر مطرح کرده بود. در بسیاری اظهارات غیررسمی در سال 2017، از قطر به عنوان کشوری با سیاست منطقه ای خصمانه و مغایر با منافع ایران یاد می شد.

احترام دیرینه قطر به عربستان با اقداماتی مانند شرکت در ائتلاف به رهبری عربستان در جنگ یمن یا کاهش روابط دیپلماتیک با ایران در سال 2016 پس از حمله به سفارت عربستان در تهران آشکار بود. با این حال، پس از اجلاس ماه مه 2017 ریاض با دونالد ترامپ که بحران شورای همکاری خلیج فارس آغاز شد، ایران تصمیم گرفت تقابل با عربستان را در اولویت قرار دهد و از حمایت از قطر به عنوان ابزاری برای تقویت اهرم منطقه ای اقدام کند. پس از محاصره مقامات ایرانی و قطری بارها ارتباط مستقیم داشتند . در 23 اوت 2017، اندکی پس از تماس تلفنی وزرای خارجه دو کشور، قطر سفیر خود را با «آرمان تقویت روابط دوجانبه با جمهوری اسلامی ایران در همه زمینه ها» به تهران بازگرداند. در پایان ماه اوت هم رئیس جمهوری حسن روحانی با امیر قطر گفت و گوی تلفنی داشت و تمایل ایران را به تقویت روابط ابراز کرد.

حمایت ایران از قطر فراتر از اظهارات سیاسی بود. از همان آغاز بحران، ایران به وضوح حمایت قاطع خود را نشان داد و برای رهایی قطر، اقتصاد و مردم آن از محاصره ابراز تمایل و برای ایجاد خطوطی برای استفاده قطر از حریم هوایی ایران بسیار سریع عمل کرد. ایران همچنین هواپیماهای حامل غذا به قطر فرستاد تا به این کشور متکی به واردات برای مقابله با محاصره هوایی، دریایی و زمینی توسط همسایگان، کمک کند.

اگرچه ایجاد تنوع اقتصادی به دور از بخش نفت و گاز همیشه بخشی از استراتژی ملی قطر بود، اما این کشور پس از محاصره اهمیت اصلی تجارت جدای از سوخت های فسیلی را بیشتر احساس کرد. از این رو، تجارت غیرنفتی با ایران را افزایش داد و مشاغل ایرانی از فرصت های فزاینده در قطر که به دنبال شرکای تجاری جدید برای جایگزینی ارتباط با عربستان و امارات بودند، بهره جستند. 

در نوامبر 2017 وزیر اقتصاد قطر برای گفت و گو با وزیر صنعت، معدن و تجارت و وزیر خارجه ایران به تحران سفر کرد و دو کشور پس از مذاکرات دو کشور از تصمیم به افزایش سطح تجارت دوجانبه حدودا 1 میلیارد دلاری به 5 میلیارد دلار خبر دادند. شرکت های بزرگ حمل و نقل ایرانی خدمات به قطر را آغاز کردند و حتی بسیاری از آنها برای تامین نیازهای جدید بازار قطر، خدمات خود را تغییر داده و از دبی و مسقط به دوحه منتقل شدند. بزرگترین شرکت شیرینی سازی ایران، گروه صنعتی شیرین عسل، با گردش مالی 5 میلیارد دلار در سال، تصمیم به ورود به بازار خرده فروشی قطر گرفت. عمده کالاهای صادراتی ایران به قطر مواد غذایی، محصولات کشاورزی و قیر بود. ایران، ترکیه و قطر همچنین توافق حمل و نقل برای تقویت تجارت بین سه کشور امضا کردند. عدم استفاده پروازهای قطری از حریم هوایی بحرین، عربستان یا امارات و جایگزینی ایران با آن، نیز برای ایران سود آور بود. نقش ایران در حین و پس از محاصره همچنین به افزایش درک عمومی مردم قطر از ایران انجامید.

شکل 1 داده های سالانه واردات قطر از امارات، عربستان سعودی و بحرین را نشان می دهد. افت در سال 2017 کاملا محسوس است و ارتباط مستقیمی با محاصره قطر دارد. کاهش واردات امارات متحده عربی از سال 2016 به 2017 حدود 1.1 میلیارد دلار و واردات از عربستان سعودی حدود 824 میلیون دلار آمریکا کاهش داشت.

شکل 2 واردات قطر از کشورهای دیگر را نشان می دهد. واردات از عمان به طور قابل توجهی از حدود 357 میلیون دلار آمریکا در 2016 به 770 میلیون دلار در 2017 رسیده که افزایشی حدودا 103 درصدی بوده است. واردات از کویت نیز از 174 میلیون دلار آمریکا در سال 2016 به 257 میلیون دلار در سال 2017 افزایش یافت. جالب اینکه واردات از ایران در مقایسه با سال 2016 تا 2017 در حدود 82 میلیون دلار آمریکا باقی ماند. ترکیه هم صادرات خود به قطر را حدود 20 درصد از حدود 541 میلیون دلار آمریکا در 2016 به 660 میلیون در 2017 افزایش داد.

به گزارش روزنامه معتبر انگلیسی زبان قطری به نام «پِنینسولا»، صادرات ایران به قطر از زمان شروع بحران افزایش چشمگیری داشت. صادرکنندگان ایرانی از مارس 2017 در مجموع 624،840 تن کالا به ارزش بیش از 119 میلیارد دلار آمریکا به قطر ارسال کردند که در مقایسه با ارقام مربوط به مدت مشابه سال پیش از آن بیش از 81 درصد افزایش داشت. (این مطلب ادامه دارد.)

منبع: بنیاد مطالعات مترقی اروپایی / تحریریه دیپلماسی ایرانی 34