«بازی بزرگ» همکاری تهران و کابل تحت کنترل طالبان

تا پیش از حمله وحشتناک 26 اوت در خارج از فرودگاه بین المللی کابل، واکنش ایران به شرایط سیاسی جدید افغانستان شبیه ایالات متحده بود: انتظار داشت دولت اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان، چندین ماه دوام آورد و فضا برای نوعی تقسیم قدرت وجود داشته باشد. رهبران طالبان از تحقق دولت «فراگیر» سخن گفتند، اما شرایط برای اقلیت هایی مانند تاجیک ها یا هزاره های شیعه دشوار است. طالبان همچنین باید با داعش خراسان، گروه متشکل از رهبران ناراضی طالبان و مخالف مذاکره با ایالات متحده، دست و پنجه نرم کنند. داعش خراسان احتمالا به نبردهای متعدد علیه طالبان ادامه خواهد داد به این امید که خشونت های فرقه ای و ضرب وشتم به اعمال دیدگاه آن درباره «خلافت» بر همه افغان ها از جمله جنبش طالبان و پیروانش، تحمیل کند.

ایران و طالبان منافع مشترکی در مقابله با داعش خراسان دارند. منطق همکاری پیش از آنکه پای رهبران طالبان به کاخ ریاست جمهوری برسد هم آشکار بود. با این حال، طالبان و ایران در این زمینه مشترک همکاری به حمایت همه همسایگان نزدیک و دور افغانستان از جمله پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، چین و روسیه نیاز دارند. به نظر می رسد یک «بازی بزرگ» دیگر در حال آغاز شدن است و بازیکنان کلیدی برای شکل دادن به نبردهای قدرت داخلی افغانستان رقابت می کنند.

مخاطره داعش خراسان همچنین سبب می شود ایالات متحده همچنان دست کم از طریق هوایی در جنگ های افغانستان دخیل بماند. با این حال، آمریکا در این بازی به اندازه همسایگان افغانستان از جمله ایران نقش نخواهد داشت. ایران احتمالا از طریق سیاست تعامل فرصت طلبانه با طالبان و دیگر نیروهای افغان با چالش جدید در همسایگی خود مقابله خواهد کرد. این استراتژی می تواند برای ایران منفعت داشته باشد، اما بی شک مخاطراتی در سطح های داخلی و منطقه ای نیز خواهد داشت.

مساله پناهجویان

ورای محاسبات ژئواستراتژیک، ترکیبی از علایق اجتماعی، اقتصادی، منابع، جغرافیایی و سلامت می تواند انگیزه برای همکاری یا رقابت ایجاد کند. اولویت اول ایران چالش پناهجویان است. این کشور در حال حاضر میزبان حدود 2.75 میلیون پناهنده افغان است که این مساله به به فشارهای مالی و نظام سلامت ایران افزوده است. ایران همچنین نگران انتقال مواد مخدر و سایر کالاهای قاچاق و البته نوع دلتای کووید19 از طریق این پناهجویان است. از این رو، ایران برای همکاری با طالبان در کاهش سرعت جریان پناهندگان دلایل خوبی دارد. تهران و کابل تحت کنترل طالبان در حمایت از استراتژی حاکمیتی که جریان پناهندگان را کاهش دهد، منافع متقابل دارند.

مساله آب

آب رودخانه هیرمند افغانستان که به منطقه سیستان ایران سرازیر می شود، یک میلیون ایرانی را سرپا نگه می دارد. در دولت قبلی افغانستان، تهران و کابل مناسبات و توافق هایی در زمینه رسیدگی به مساله اشتراک آب داشتند؛ اما به ویژه به دلیل شرایط خشکسالی افغانستان در سال های اخیر، مناقشات زیادی وجود داشت. با توجه به اینکه رودخانه هیرمند «خط نجات آب» افغانستان است، تهران و طالبان باید هر چه زودتر راهی برای به اشتراک گذاشتن این منبع حیاتی پیدا کنند.

قاچاق مواد مخدر

افغانستان منبع حدود 90 درصد تریاک غیرقانونی جهان است که بخشی از آن هم از مرزهای ایران عبور می کند. این تجارت همه گیر نوعی اعتیاد عمومی به مواد مخدر را در پی داشته و طبق یک گزارش در سال 2017، نزدیک به سه میلیون نفر را در ایران گرفتار کرده است. مقامات ایرانی می گویند بدون کمک های بین المللی بیشترین آسیب را در جنگ افغانستان متحمل شده اند. وعده اخیر طالبان مبنی بر ممنوعیت هروئین هم چندان قانع کننده نیست.

جریان های تجاری و مالی

ایران از سال 2018 بزرگ ترین شریک تجاری افغانستان بوده و صادرات قابل توجهی به این کشور داشته است: در سال های 18-2017 صادرات ایران به افغانستان به 2.7 میلیارد دلار رسید و کالاهای ایرانی 11 درصد بازار مصرف افغانستان را تشکیل می دادند. صادرات برق و سوخت ایران به افغانستان هم سهم زیادی در این تجارت دارد. ایران اوایل ماه اوت صادرات نفت به افغانستان را برای مدت کوتاهی متوقف کرد، اما پس از درخواست مستقیم طالبان، صادرات را از سر گرفت. ایران به دلیل تحریم های آمریکا از نظر مالی به درآمد حاصل از صادرات به افغانستان نیاز دارد.

منافع متقابل، عدم قطعیت های متعدد

سران ایران در مواجهه با موارد متعدد عدم قطعیت، در صدد مدیریت محتاطانه مخاطرات و فرصت ها برآمده اند. ایران پیشتر ظرفیت چشمگیر خود را در حفظ طیف وسیعی از روابط و شبکه ها نشان داده است. در واقع، در رابطه با طالبان می توان گفت که ایران عمل گرایی بیشتری از ایالات متحده داشته و اکنون آماده است برای مقابله با دشمن مشترک منطقه ای یعنی داعش خراسان، از مزایای روابط عمل گرایانه استفاده کند. شراکت به شدت حساس خواهد بود و شکاف ها در رهبری طالبان، آن را پیچیده تر خواهد کرد. با این حال، ایران و طالبان منافع متقابلی دارند و احتمالا به نفع همکاری، رقابت دیرینه را پشت سر خواهند گذاشت.

منبع:  دیپلماسی ایرانی